Lytt til artikkelen:

Mange av oss har sunge om jenta som budde i ei steinrøys oppunder himmelen, og levd oss inn i korleis ho måtte ha hatt det oppe på sitt Sveltihel. Men kor i all verda var dette Sveltihel der ingen kunne tru at nokon kunne bu?

Eit av svara fekk eg uventa ein dag eg sat i lag med forfattaren Johannes Heggland i heimen hans på Tysnes og han inviterte meg på tur.

Gjennom livet har eg fått høyra at Anne Knutsdotter har levd både her og der, men aldri ante eg at Uren, Luren også kunne liggja på Tysnes, i mitt eige Sunnhordland, slik Johannes Heggland hevdar. Eg sit i heimen hans for å snakka om han som forfattar.

Då han etter ei stund spør om eg kunne ha lyst til å bli med han til Annes Uren, Luren her på øya og titta på restane som står igjen etter familien, vart eg mest som barn igjen – for tenk å få sjå dette Sveltihel, som eg etter kvart ikkje trudde noko på. Kunne det verkeleg vera sant, det han fortalde?

Ikkje lenge etter var me på veg oppetter den stupbratte lia – til ei lita jente sin barndomsheim i det blå.

Det siste strekket la eg meg på fire for å klora meg til alt eg fekk tak i. Dette måtte vera Himmelturen! Etter kvart kjende eg på pusten – og såg at den gamle forfattaren òg strevde – før me endeleg kunne retta oss opp, pusta ut og sjå bygda under oss, på Heio, den høgaste av alle husmannsplassar på Tysnes.

Det var ikkje rart om mor til Anne i visa vart kalla Abel i Himmelen og faren Knut i Lufto.

Litt av hustufta stod der ennå som ein gapande mur, omkransa av rusket brake og lyng, og steinar som ein gong verna dei ørsmå åkerflekkane.

Her var det altså ei ungjente gjekk og trødde med draumane sine – om det var plass til nokon draum – i det livet ho song om? Det kunne ikkje bli anna enn slitne kroppar, såre hender og svoltne magar i kampen for føda innanfor desse steinete kvadratmeterane.

Nå er det forfattaren og eg som står her, midt i røysa, og har bytt plass med eit liv i armod og avmakt. Og som sikkert takka Vårherre for maten dei sleit for – og fekk overleva på – så lenge.

– Det var ikkje rart om brørne drog til Amerika, sa Heggland. Medan Anne måtte vera att for å passa på dei gamle foreldra. Med faren vart det ein brå slutt – då han fall utfor bratthenget og slo seg i hel.

Her var det ikkje plass for anna enn slitet.

Men visa hadde mykje glede i seg også. Dei plukka bær, stelte med geita, grisen og hønene – og hadde to kyr, om det var sant – på den karrige husmannsplassen. Det er freistande å tenkja at det er Anne, eller Herborg, som ho eigentleg heitte, som sjølv har gitt ord til visa me kjenner.

Men, får eg høyra, visa er forfatta av Claus Pavels Riis (1826–86), studenten som kom frå ein velståande familie i Bergen til Tysnes, der han dyrka frukt og fekk ro til å dikta.

På turane sine gjekk han forbi denne plassen han så vidt kunne skimta der oppe over bygda. Difor var det ikkje uventa om denne karen, som etter det Heggland fortel også var oppteken av livet til småkårsfolket, hadde laga seg ei vise om den vesle fattigjenta der.

– Tok Claus Pavels Riis nokon gong turen opp til Uren, Luren, undra lagkameraten min.

Det veit vel ingen, men i syngespelet som han i 1865 fekk oppført på Christiania Theater, finn me visa om Anne Knutsdotter for første gong.

Ingen veit kva Anne gjekk og fantaserte om oppe på sitt Uren, Luren, men då ho vart åleine og kjende seg fri, må me tru at ho endeleg fekk oppfylt lengten etter å få koma seg ut – og kanskje også finna seg ein ektemann. Modig tok ho over fjorden og vidare – heilt til Voss.

Men det som står igjen etter henne her, var berre eit nytt sveltihel. Ho tok seg arbeid som hushjelp. Det var ikkje åttetimarsdag den gongen. Då ho enda sine dagar i 1917, 52 år gamal, var ho ei utsliten, fattig og helselaus kvinne.

Jenta me song om, og som utan å ana det kom til å stå modell for ei vise som skulle bli kjend og kjær for oss alle.

Åshild Ulstrup