Minibussen forlèt Kirkenes med Murmansk som mål, og etter berre eit lite kvarter er vi på Storskog. Grensepasseringa går raskt og effektivt, ja, nesten skuffande lett. Då eg voks opp i Sør-Varanger, var grensa ein bastant barriere ein berre kunne drøyma om å passera. Dermed fekk han ein slag mytologisk karakter. Han blei overgangen til ei anna, utilgjengeleg verd der born berre kunne fantasera om kva som gjekk føre seg.

Bussen er full, og eg er den einaste ikkje-russaren om bord. Dei andre er mest folk litt oppe i åra, kanskje dei driv med småhandel og er for pendlarar å rekne, dei fleste verkar å kjenna kvarandre. Berre eitt sete heilt bak er ledig når vi skal køyre vidare, og eg set meg ved sida av ein mann som dekker langt meir enn sitt eige sete. Ikkje fordi han er overvektig, det er rett og slett ein uvanleg høg og kraftig bygd mann. Ut frå kleda og andre ytre signal tenkjer eg først at han kanskje arbeider på ein trålar eller noko slikt.

Mannen, som heiter Andrei, viser seg å snakka godt engelsk. Han er imøtekommande, men ikkje på ein innpåsliten måte. Når eg spør, fortel han gjerne om kva han har gjort i Noreg. Han har vore gjennom Nord-Finland og Finnmark som sjåfør på ein hjelpebil som har følgt russiske syklistar frå Petsjenga, distriktet som ligg rett over grensa, og som forresten heitte Petsamo då det høyrde til Finland mellom 1920 og 1944.

Dei lokale syklistane har brukt ferien på å trena og konkurrera, og no slappar dei av i Tana. Andrei skal berre heim til kona på ein rask helgetur. Små drypp dannar sakte eit grovkorna bilete av livshistoria hans. Andrei voks opp som sovjetborger i Riga. Som ungdom blei han besett av sykling, og hadde nok talent og vilje til å bli kandidat for den russiske OL-troppen. Ein skade sette han ut av spel, og Andrei byrja på språk- og ingeniørstudium i Moskva.

Mot slutten av 1980-talet flytta han til Murmansk med familien for å jobba som statleg tilsett ingeniør. Like etter gjekk Sovjetunionen i oppløysing, og Andrei mista jobben. Ingeniøren blei sjåfør, men såg raskt høvet til å byggja opp eit eige transportfirma. Føretaket går godt, og Andrei sponsar sykkelungdom frå Petsjenga ved å køyra følgjebil for dei rundt på Nordkalotten kvar sommar.

Andrei har ofte oppdrag i Noreg. Opp frå lommeboka dreg han eit bilete av seg sjølv med Henrik Mestad og Anders Baasmo Christiansen. Han køyrde trailer og ordna med logistikk under innspelinga av Børning 2, ein stjernespekka underhaldningsfilm om eit ulovleg billøp mellom Fosnavåg og Murmansk.

Vi køyrer langs Europaveg 105. Vegen startar i Kirkenes, går innom St. Petersburg og Moskva og endar opp 3876 kilometer unna, i Jalta på Krim. Om nokon pønskar på å ta denne turen, blir dei rådde til å rekna med nokre ekstra timar ved grensepasseringa mellom Russland og Ukraina. Pansra bil kan òg koma godt med.

Vegen mellom Kirkenes og Murmansk er ny. Den gamle gjekk forbi Nikel, ein av fleire industribyar på Kola. Gjennom historia har det høge nord stått for noko reint og urørt, for kvite, jomfruelege øydemarker fri for ureining og øydelegging ein finn overalt elles. På Kola lèt slike idear seg ikkje oppretthalda. Utsleppa av svoveldioksid frå nikkelverket i Nikel er fem gonger høgare enn Noregs samla utslepp. Du las rett. At vegen no går utanom, har teke ein dystopisk turistattraksjon frå dei reisande.

Norilsk Nickel er den største nikkelprodusenten i verda, og dei siste tre tiåra har gigantkonsernet tent fleire hundre milliardar kroner. Men konsernet har nekta å gjera noko med den ekstreme ureininga, trass i at Noreg har tilbode seg å bidra med fleire hundre millionar. Nikel er difor kjend for låg levealder og luftvegsinfeksjonar. Naturen rundt er forgifta, ikkje berre på russisk side av grensa, men òg i Finland og Noreg. Nikel er ikkje langt unna, og rundt oss er barskogen pjuskete eller heilt ribba for nåler, som på avisbileta eg hugsar frå Ruhr-området rundt 1980 med overskrifter om «Den store skogdøden». I Tyskland er krisa avlyst, men ikkje her.

Bussen passerer Zapoljarnyj, industribyen som òg er eigd av Norilsk. Nikel og Zapoljarnyj er det poeten William Blake kalla «dark Satanic Mills» i den tidlege fasen av den industrielle revolusjonen. Men for meg representerer industribyane og dei mange «hemmelege» militærbyane på Kola noko meir. Bak dei skitne og smuldrande betongfasadane, omringa av industrianlegg og maskinar som har gått i stå, skjuler det seg ofte ganske fantastiske prestasjonar og historier. Sovjetarane reiste ikkje berre utover i verdsromet. Dei søkte òg motsett veg, innover, mot jordas kjerne.

Utanfor Zapoljarnyj ligg til dømes det djupaste menneskeskapte holet i verda, det såkalla «superholet». Mellom 1970 og 1989 bora russiske vitskapsmenn eit 12.262 meter djupt hol inn i jordskorpa for å undersøkja henne – berg av gneis, kvarts og granitt. I Sør-Varanger er somme delar av fjellgrunnen blant dei eldste i verda, han kan vera tre–fire milliardar år gammal. Som du veit er jorda 4,5 milliardar år gammal, og eg går ut frå at det same gjeld Kola. Det var derfor dei bora superholet i desse områda.

Rundt superholet, som berre er 23 centimeter i diameter, blei det bygt forskingsstasjon, bustadblokk og all den infrastrukturen ein trong for det spesielle gruveanlegget, langs eit vêrhardt fjell på open tundra. Over sjølve holet laga dei eit høgt tårn av tjukk betong. Tårnet, som på 1980-talet blei avbilda på sovjetiske frimerke, står enno. Men alle bygningane rundt er tekne over av vêr, vind og hærverk.

Sjølve superholet blei bolta igjen og sveisa fast i 1989. Holet får meg til å tenkja på Andrej Platonovs bok Tomteutgravinga, som er ein av dei store klassikarane i sovjetlitteraturen. Boka handlar om en gruppe sovjetarbeidarar som grev ut ei kjempetomt der det skal byggast eit gigantisk hus for proletarar. Dei arbeidar stadig hardare, og grev holet djupare og djupare. Ting endrar seg drastisk når det går opp for arbeidarane at det dei driv med, ikkje er å grava ut ei tomt. Det skal aldri koma noko proletærpalass som vil visa vegen til ei strålande framtid. Det dei grev, er ei kjempegrav.

Grenseområdet mellom Noreg og Russland er òg ei grense mellom taigaen – barskogbeltet som strekkjer seg gjennom heile Eurasia til Sibir og til Stillehavet – og den arktiske tundraen med trelaust landskap som går nordover mot Barentshavet. Dette landskapet ser brutalt og robust ut, men alle arktiske landskap er ekstra sårbare for menneskelege inngrep. Skrapar ein bort vegetasjonen, kan det ta æver å fornya han. Der jordsmonnet er djupt nok, kan permafrosten lagra daude mammutar eller enorme mengder metangass permanent. Men når permafrosten kryp sørover, slik han no gjer, vil den same metangassen kunna sleppa laus. I verste fall vil den globale oppvarminga akselerera.

Området vi køyrer gjennom, var i fleire hundre år ikkje berre eit grenseland i vanleg forstand. Det var eit område utan klåre grenser. Frå den seine mellomalderen blei delar av Nordkalotten administrert som fellesdistrikt mellom Danmark-Noreg, Sverige og Russland. Danmark-Noreg gjorde ganske halvhjarta krav på Kola-halvøya heilt til Svatoj Nos («Det heilage neset»), som på norsk blei kalla Vegestav. Det ligg langt aust på Kola, ved innseglinga til Kvitsjøen (Gandvik). Alt på 800-talet hadde vikingar frå Troms reist denne vegen. Skildringa til handelsmannen og sjøfararen Ottar, òg kalla Ottar den villfarne, som blei skriven ned i England, då Ottar vitja hoffet til kong Alfred av Wessex, vitnar om dette.

Frå tidleg på 1600-talet til 1814 var Kola korkje dansk-norsk eller russisk. Dansk-norske interesser blei demonstrerte ved «pretensjonsreiser» finnmarksfutane gjorde til byen Kola, ei 400 år gamal busetjing rett sør for dagens Murmansk. Skoltesamane i området måtte skatta både til Noreg og Russland. Dagens grense blei sett først i 1826.

Rundt 1870 flytta mange norske familiar frå Finnmark til Kola, spesielt Fiskarhalvøya rett austom norskegrensa, etter invitasjon frå tsaren. Etter revolusjonen blei livet vanskeleg. Stalins utreinskingar ramma nordmennene sterkt, dei blei tvangsflytta bort frå grensetraktene, og kontakten med Noreg blei broten. Først etter at muren fall, torde nokon å snakka om den norske bakgrunnen sin. Nokre få kunna enno norsk, som dei snakka med ein gamalmodig Vardø-dialekt.

Vi passerer Litsafronten, der tyskarane blei liggjande og stanga mot Den raude armeen, mesteparten av andre verdskrig. Tyskarane ville til Murmansk, men meistra ikkje terrenget av berg, stein, myrar og elver. Dei var heller ikkje utstyrde for klimaet, og planen om blitzkrieg blei stansa av topografien og geografien. Då vinteren kom galopperande før tida, blei òg metrologien ein døyeleg fiende. Russarane på den andre sida av fronten, beherska terrenget. Mange hadde dyrekjøpte røynsler frå den finske vinterkrigen.

Nesten alle soldatane frå kulturnasjonen Tyskland må ha kjent til Franz Schuberts songsyklus «Winterreise», komponert rundt Wilhelm Müllers dikt. For offiserane var han garantert barnelærdom. Songsyklusen er ei vandring i medvitets grenseland. Han handlar om å forlata eigen heim, for å enda opp åleine og utan håp i snøføyka, i det som ironisk blir kalla ein «lystig marsj mot natt og nord», der dei «sjølv vil bli gudar».

Døden kjem som ei frigjering.

Når bussen køyrer inn til Murmansk, står den vene kona til Andrej og ventar, i ein Audi Q6 som sikkert ikkje kostar mykje under ein million kroner. Andrej har invitert meg med heim, for han stolar ikkje heilt på at sjåføren min vil finna meg i denne byen, og mobiltelefonen min har kollapsa.

Med meg på turen har eg ei bok frå 1966. Medan eg ventar på bilen som eg håpar vil koma og ta meg vidare, set eg meg på ein benk og les. Teksten er både på russisk og engelsk, og tittelen er The Soviet Murman. Føremålet med boka er openbert å presentera alt ein var stolt av i Murmansk oblast (fylke) i 1966. Mange vil kalla det propaganda, men tonen er ikkje autoritær. Stoltheita over alt ein har greidd å byggja, skin tydeleg gjennom, og verkar genuin, somme gonger slik at eg finn det rørande.

Det var Lenin sjølv som peikte mot nord, og at desse områda måtte erobrast av Sovjet. Deira nord spelte same rolle som frontieren i vest gjorde i amerikansk historie. Sovjetsivilisasjonen var besett av teknologi, av å byggja vegar, jarnbane, fabrikkar, kraftanlegg, hamner og store betongbyar fulle av moderne avansert infrastruktur. Alt blei gjort på nokre få tiår, òg her nord, i ei villmark der det knapt fanst noko.

Boka byrjar med å dra dei lange linjene. Først skjedde det ikkje noko, i æver, bortsett frå at samiske nomadar dreiv over tundraen med reinsdyrflokkane sine. Deretter kom dei djerve pomorane, som bygde trehus og kyrkjer langs nordkysten av Kola. Men det var sovjetkrafta som vekte øydemarka frå «slumringa». Kommunistane var byggherrar som verkeleg fekk ting gjort. Lyset som braut polarmørket, kom frå nybygde kraftverk. Mineral blei henta opp frå djupet av tundraen og frakta gjennom snøstormar som varte veker i strekk. Fisken som Murmansk-trålarane fanga i Barentshavet, Norskehavet, Atlanterhavet og utanfor kysten av Afrika, metta folk over heile det veldige Sovjetriket, medan atomubåtar patruljerte under isen. I Murmansk bygde dei den største byen i verda nord for polarsirkelen, med torg og «store bygningar som såg ut til å ha vakse rett opp av den grå granitten dei står på».

Tonen i boka vekslar mellom det lyriske og reint vitskaplege. I den eine augneblunken blir det trekt fram at nesten alle grunnstoff i Mendelejevs periodiske tabell finst på Kola. I den andre at dansen til nordlyset over polarhimmelen blandar seg med dei blinkande raude lysa frå nybygde TV-tårn.

Det viktigaste med boka er å få dokumentert dei store teknologiske og sivilisatoriske framstega ein har oppnådd, og som skal halda fram med like stor kraft. «Om sommaren, når titusen av glasruter skin i ei sol som aldri går ned, og bukta er ein purpurraud sigd, er det som husa vinkar til kvarandre for å fortelja siste nytt. Det som er utført til no, er berre byrjinga. Rikdomen på Kola er i sanning fantastisk. Mykje arbeid står att, for at han skal koma folket til gode. Murmansk, som er bygd opp to gonger på 50 år, først langs ei naken fjordbreidd, og som blei til oske og ruin under den store fedrelandskrigen, har aldri sett maken til det som er planlagt i nær framtid.»

Boka fortel at det skal byggjast eit hotell med tusen rom, ein skyskrapar av ein ferieheim for fiskarar, ein musikkskole og eit konserthus, eit palass for ungpionerar, eit hus for handel, eit hus for design, nye polioklinikkar, butikkar, sjukehus og ein fabrikk for byggemateriale. Eit bibliotek med «plass til 1.000.000 bøker hindrar alt utsikta til toppen av byen». Byen er alt no ein av dei «venaste nord for Polarsirkelen». Men om to eller tre år vil han bli «veritabel poesi på tundraen, og dikta er alt i ferd med å bli verkelege».

I Det kommunistiske manifest analyserte Marx korleis det borgarlege samfunnet velta alt som var fast og inngrodd, og skapte evig rørsle, utryggleik og uvisse. Alt nytt blei forelda før det hadde stivna. Alt stilleståande dampar bort, går i oppløysing, blir vanhelga. Alt dette vil tvinga menneska «til endeleg å sjå sin livssituasjon, sine gjensidige samband med nøkternt blikk». Revolusjonen vil måtte koma, seier Marx. Han kom. Og gjekk. Alt det solide han bygde, er gått i oppløysning, medan kapitalismen lever – om ikkje akkurat i beste velgåande – også i Murmansk.

I The Soviet Murman er det mange bilete av kvinner som arbeider og studerer; dei ser sterke og vakre ut. Borna er lubne og glade, og mannfolka har breie kjevar og opne, sjølvsikre blikk. Det handlar sjølvsagt først og fremst om folk: «Besøk oss 1. mai. Om du blir møtt av ein snøstorm, ikkje bli opprørt, ikkje tenk dårleg om vårt Murmansk (…) Forsøk å vera lukkeleg, og ver saman med vanlege folk. Dei vil møta deg med ein gjestfridom berre folk nordfrå har. Du vil føla deg heime blant dei, og du vil få sjansen til å eta delikat fisk».

Innleiinga av boka – det er først og fremst ei bok av bilete – tonar ut med følgjande ord:

Snø, is, vind

Og lukke.

Polarnatt; rasande, ulande stormar,

Og varme.

Lukka som kampen gjev.

Og varmen av venskap.

Sjå no på bileta av Murmansk,

Murmansk av Sovjets tidsalder.

Eg klappar igjen boka og ser ned mot den tette skogen av industrikranar i hamna. Dei fleste vitjande synest Murmansk og dei andre byane på Kola er brutale og fæle, somme blir nesten sjokkerte. Men om ein tenkjer over den enorme innsatsen som ligg bak, er det vanskeleg ikkje å bli imponert. Ja, det var ein utopi. Ja, det var eit diktatur som kravde millionar av offer. Og nei, eg har aldri vore kommunist. Men Sovjetunionen utførte eit teknologisk og industrielt løft verda knapt har sett maken til. Gjennom teknologi og utdanning skulle ein ny sivilisasjon og mennesketype bli skapt, og på nokre få tiår forma ein det russiske riket om frå å vera eit føydalt keisardømme til å bli ein moderne industrinasjon. Sovjetunionen er for lengst kollapsa, og svært mykje av det som blei bygt, har vorte til rust og støv. Men berre i Murmansk by, som opplevde eit økonomisk samanbrot på 1990-talet, bur det framleis mykje meir folk enn det gjer i heile Troms og Finnmark.

Ein svart SsangYong med firehjultrekk køyrer inn til fortauet ved sida av benken der eg sit. Sjåføren har alt skjønt at eg må vera utlendingen som skal plukkast opp.

Turen mot Teriberka kan halda fram.

Morten A. Strøksnes

Morten A. Strøksnes er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.