Den lett tilslørte sjølvbiografiske forteljinga finn ein i romanar frå alle epokar, frå Det gyldne esel av den latinske forfattaren Lucius til Spilleren av Dostojevskij, Amalie Skrams sinnssjukehusromanar og Sangen om den røde rubin av Agnar Mykle.

Nytt er det heller ikkje å opptre som hovudperson i romanane sine. Hans Jæger gjorde det i Syk Kjærlihet-trilogien, Henry Miller gjorde det, og i Jens Bjørneboes Stillheten heiter forteljaren Jean, fransk for Jens.

Endå fleire har skrive litterære sjølvbiografiar der grensa mellom privat og offentleg vert uklår, til dømes i ei djupt personleg livsskildring som anarkisten Emma Goldmans Living My Life eller i memoarbøkene til Simone de Beauvoir. Straks det private vert handsama på tilstrekkeleg høgt litterært, historisk eller filosofisk nivå, vert det ålment.

Privatlivet til historiske personar har òg ålmenn interesse, fordi det gjev historia ein subjektiv dimensjon som elles lett vert verande ukjend. Om ikkje anna gjer det oss kjende med dei historiske personane, slik at vi sjølve lettare stig inn i historia og utvidar vårt eige liv.

Då vi skreiv om den russiske revolusjonen i 1917 i fjor, gløymde vi Aleksandr Herzen (1812–1870) – han som vert kalla «den russiske revolusjonens far», redaktøren av avisa Kolokol, som kritiserte styresettet og særleg liveigenskapen i Russland, og som det vert sagt skal ha forma heile den opplyste opinionen i landet.

Men Herzen er òg kjend som forfattaren av ein sjølvbiografi i fire band, Mitt liv og mine tankar, som inneheld parti som høyrer til høgdepunkta i russisk litteratur, ikkje minst den dramatiske kjærleikshistoria med kona Natalija, som vart til den største skandalehistoria i det revolusjonære miljøet i Europa i 1840-åra. Her vart noko av det mest private i livet hans til noko av det mest kjende. I The Romantic Exiles (1933) – ei bok som i seg sjølv har element av romanskriving – gjekk historikaren E.H. Carr gjennom kjeldene til denne affæren og skildra han om att.

Natalija og Aleksandr, som tilhøyrde ein førrevolusjonær russisk generasjon, var syskenborn, og begge var fødde utanfor ekteskap. Aleksandr vart oppseda som adelsmann, men vart som student arrestert og fengsla i nesten eit år, og deretter forvist til Vjatka, like ved Uralfjella.

Natalija vaks opp hos ei ugift tante i eit stort og gledeslaust hus. Bokleg danning fekk ho fyrst tilgang til då ein slektning la merke til at ho var gåverik, og gav henne bøker, mest romanar av Balzac og Hugo, og førte henne inn i Schillers og Rousseaus idéverd.

På besøk hjå tanta la den unge Aleksandr Herzen merke til det fem år yngre syskenbarnet. Det utvikla seg eit venskap dei dyrka i samvær og seinare i ein utstrekt korrespondanse då han var fengsla og i eksil. Aleksandr fridde til slutt og fekk ja per brev.

Då denne kjærleiken vart oppdaga, ville tanta finne eit passande parti for Natalija og få gifta henne bort før ho fall i hendene på Aleksandr, som ho såg som ein politisk brotsmann. Aleksandr fekk høyre om planane, braut eksilet og henta Natalija ut av fangenskapet ein tidleg morgon i året 1838. Med hest og vogn drog dei attende til Vladimir, der dei vart vigde i ei lita kyrkje utanfor byen.

Etter ti års ekteskap og med tre born forlét Herzen-familien Moskva midt på vinteren i slede og la ut på den lange reisa til Paris. Dei skulle aldri kome attende til Russland. I staden vart Herzen ein hovudfigur i det revolusjonære miljøet i Europa. Men Natalija, enno ikkje tretti år gamal, opplesen på romantikkens ideal om sann kjærleik og personleg fridom, fann seg ikkje til rette i rolla som berre hustru og mor. Ho braut ut og vart elskarinna til den revolusjonære diktaren George Herwegh.

George Herwegh var inkarnasjonen av det romantiske mannsidealet, med flammande blikk i blå auge og feminine andletsdrag ramma inn av skulderlangt og silkemjukt hår. Han var hjelpelaus i det praktiske livet og økonomisk avhengig av ei rik kone han ikkje elska. Både i diktinga og i livet var han offer for poetisk inspirasjon og grandiose planar, ein linedansar mellom poesi og patos, og han fall ned snart til den eine sida og snart til den andre.

I 1841 hadde Herwegh gjeve ut samlinga Gedichte eines Lebendigen, som råka tidsånda, gjekk i mange opplag og vart seld i 15.000 eksemplar. Han vart no demokratiets songar, dagens mann i Tyskland og fekk audiens hos den prøyssiske kongen. På høgda av denne popularitetsbølgja gifta han seg med dottera til ein rik jødisk kjøpmann, med Bakunin som forlovar, og reiste på ei triumferande bryllaupsreise gjennom Sveits, Italia og Frankrike. I Paris førte Bakunin han inn i det russiske emigrantmiljøet, der han vart kjend med Herzen.

I revolusjonsåret 1848 fekk han det for seg at han ville verta framgrunnsfiguren for den tyske revolusjonen, ikkje berre som diktar, men òg som militær leiar. Ved hjelp av pengane til svigerfaren reiste han ein privat hær og marsjerte i spissen for 600 leigesoldatar inn i Baden for å leie opprørsstyrkar som etter rykta alt hadde styrta regjeringa i fyrstedømmet.

Men Herwegh vart møtt av regjeringsstyrkar og flykta mot den sveitsiske grensa. Regjeringsstyrkane innhenta leigesoldatane, drap femti av dei og tok mange fangar. Herwegh sjølv hadde flykta i førevegen.

Sladderen gjekk gjennom alle dei radikale miljøa i Europa, der Herwegh vart framstilt som ein reddhare og ein narr. Etter dette militære eventyret trekte svigerfaren pengestøtta til ekteparet. Herwegh kom til Paris med ekteskapssorger, pengemangel og skam, og i denne kritiske tida vart han ein dagleg gjest hos Aleksandr Herzen, som fekk medkjensle med den ulykkelege diktaren.

Som revolusjonær poet, pengelens og misforstått av alle, og som Aleksandr Herzens læregut, sigla han under framandt flagg inn i det tomme rommet i Natalijas hjarta. Dei romantiske ideane hennar om å berge den vakre og fortapte mannen, tente som forkledning for ei forelsking som ho oppdaga for seint.

Medan dette gjekk føre seg, feia reaksjonen over Frankrike med arrestasjonar og utvisingar av utanlandske revolusjonære. Etter at politiet hadde ransaka huset til Herzen på leiting etter ettersøkte personar, flykta han til Genève med Natalija og borna, og Herwegh og kona fylgde etter.

I Genève fordjupa Herzen seg i skrivearbeidet sitt, medan Natalija og Herwegh reiste åleine til Montreux i austenden av Genèvesjøen, som om dei skulle vore syster og bror, ein illusjon som tillét den erotiske tiltrekninga å vekse seg så sterk at ho vart uimotståeleg. På fjellvandringar i området rundt Montreux vart kjærleiken erklært og levd ut.

Etter mellomspel i Zürich og Paris vart familiane Herwegh og Herzen, med dei hemmelege erotiske banda, igjen sameinte i Nice. Dei to mennene delte no hus og bord og Natalijas seksuelle gunst, med kona til Herwegh som tilskodar, til saka kom for ein dag. Natalija vart fekk valet mellom Herzen og Herwegh, og valde ektemannen.

Herwegh truga no med å skyte seg og sende si eiga kone til Aleksandr for å tigge om å la trekanttilhøvet halde fram, sidan Natalija elska begge. Det fekk Herzen til spørje korleis nokon kunne søkke så djupt som å vere hallik for sin eigen ektemann.

Herwegh-familien forlét til sist Nice for å slå seg ned i Zürich, der Herwegh formidla sin eigen versjon av trekanthistoria til byens radikale emigrantmiljø. Til alle som ville høyre, fortalde han at Natalija berre bøygde seg for Aleksandr under press og hadde lova Herwegh å følgje etter han til Sveits straks situasjonen roa seg. Det private dramaet vart no til røyndomslitteratur der kampen om sanninga gjorde rivalane til dødsfiendar.

Historia om utruskapen og ryktet om Natalijas løynde plan om likevel å forlate ektemannen spreidde seg frå Zürich til halve Europa. Herzen høyrde rykta på gjennomreise i Freiburg i Sveits. Det reiv opp sjalusiens berre delvis lækte sår.

Han var gjord til latter for heile den opplyste ålmenta som hanrei og framstilt som ein autoritær ektemann som tvinga kona si til å vere lydig i ei tid då den romantiske kjærleiken hadde fått sitt gjennombrot og likestilt kjønna i radikale sirklar. Då han vart i tvil om ikkje ryktet om at Natalija planla å rømme til Herwegh, kunne vere sant, skreiv han til henne og kravde sanninga.

Natalija skreiv no sin endelege avskjed til Herwegh, braut opp frå Nice og sende bod til Aleksandr om at han skulle møte henne i Torino, der kjærleiken deira vart fornya og styrkt. I sjølvbiografien kallar Herzen dette møtet med henne «eit andre bryllaup, kanskje endå viktigare enn det fyrste».

Etter nokre korte lykkelege månader vart Natalija atter gravid. Men no glei familiedramaet over i ulukker. Herzen mista mor si og eit av borna då skipet dei hadde teke frå Marseilles til Nice, forliste.

I Zürich sat Herwegh, forgifta av krenkingar, forgjord av hat til Herzen og blinda av fiksjonen sin om den slavebundne Natalija. På kafeane og i salongane utbasunerte han intime detaljar frå kjærleiksforholdet til Natalija og briska seg med å utfordre Herzen til duell.

Men Herzen lét som om Herwegh ikkje eksisterte, og sende alle breva hans tilbake uopna.

Det oppstod ein kamp om kva versjon av kjærleiksdramaet som var den sanne, Herweghs eller Herzens, der dei to glitrande stilistane i mange brev skildra dei private hendingane for all verda. Herzen skreiv til den italienske revolusjonære Mazzini, og i London vart saka kommentert av Marx.

Imens vart kvinna dei kjempa om, ramma av lungebetennelse, tyngd av svangerskapet og utmatta av kjærleikshistoria. Då ho merka at døden nærma seg, skreiv ho eit siste brev til Herwegh, som ho avslutta med å seia at «mine velsigningar vil følgje deg for alltid». To månader før tida fødde ho eit dødt barn.

Tre dagar til levde ho, og ho ville heile tida vite kven som skulle ta seg av borna. Omgjeven av brennande kjertar bad ho om meir ljos. Ho tapte medvitet den tredje kvelden og døydde morgonen etter, berre 34 år gamal. Røyndomsromanen, som fekk dramaet sitt frå draumen om den romantiske lukka, slutta såleis med undergangen til hovudpersonen, den gåverike Natalija.

Herwegh vende attende til Tyskland og skreiv gløymde kampsongar for ein tysk revolusjon som aldri kom, medan Herzen flytta til London, der han med den illegale avisa Kolokol bana vegen for ein russisk revolusjon som vi hadde vore betre stilte utan.

Men att står det litterære verket til Herzen, den store sjølvbiografien med den gripande kjærleikshistoria, og minna frå ei av dei mest lagnadstunge gjæringstidene i Europas historie.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.