Lytt til artikkelen:

Grethe Fatima Syéd

grethefatimasyed@gmail.com

Så er vi på veg igjen. Like a band of gypsies we go down the ombordstigingskorridor, med matpakke i veska for å sleppe å ruinere oss undervegs. Vi skal austover. Ikkje til India, som sist, ikkje til Midtausten, der vi har hatt vår finaste tur, ikkje til Aust-Europa, der vi har fått så god and, ikkje til Finland, Austen i Vesten, der vi såg laukkuplar og åt pirogar den dagen barn blei skotne på Utøya. Ikkje eingong til Oslo, vår eigen nære og framande orient.

Vi skal til Russland. Eg har ei dotter på den norsk-russiske skulen i Murmansk. Dottera til ein ekskjærast bur i St. Petersburg, og den andre dotter mi har studert der i fleire omgonger og har mykje å vise oss. Vi har lært fire gloser og er spente.

Eg har aldri vore opptatt av Russland. Då eg stod framfor reisehandbokhylla i ein av landets størst bokhandlarar (den var fem gonger så stor som lyrikkhylla), visste eg ikkje eingong om eg skulle sjå etter under Europa eller Asia.

Frå tida då vi hadde TV, hugsar eg digre kvinner med svær pelskåpe og hatt på hovudet, med altfor kvitt og tjukt pudder og altfor raud og stiv leppestift, dei gret og bar seg over – det finst alltid noko å gråte og bere seg over. Ladaen var verdas minst trafikksikre bil.

Khrusjtsjov var eit bleikt minne, han dunka skoen i bordet i FN, men både det og Grisebukta var svartkvitt i ei historiebok, som Nordahl Griegs roman frå Moskva for det indre auge, ei islagd elv, nokon som går gjennom isen. Så kyssa Brezjnev Honecker, og så var det Gorbatsjov, bjørnen med djevelens merke i panna, Nostradamus hadde sett han komme, det var berre å vente, men i staden for verdas undergang kom Jeltsin, full og galen, klaup flyvertinnene i rumpa der dei stod med forseggjorde brød og blonde fletter, helte ned vodka i eitt bankande kjør. Så prikk-prikk-prikk til fotoshoppa bilete av Putin til hest. Trump før Trump, kentaurisk, framand. Eg høyrde på NRK P2 at dei var så fattige då han voks opp, at han måtte slåst med rotter svære som kattar kvar einaste kveld i trappeoppgangen.

Likevel. Eit land som grensar til vårt eige.

Då vi mellomlandar i Helsingfors, tenkjer eg på kor strabasiøst det er å reise. Er det eigentleg nokon vits? Når ein har sett det på Instagram hundre gonger, monumenta og naturparkane, når ein ønskjer å vere den einaste turisten same kvar ein dreg, men alltid er ein av mange, når valutaen er komplisert og omrekninga strevsam, eg veit ikkje om det er dyrt eller billig, om eg gjer eit varp eller blir svindla på det grøvste.

Og er det eigentleg forsvarleg? Når CO2 og flyskam og fotavtrykk og Greta Thunberg... Eg kjenner meg så norsk – mjølkekvit og privilegert. Viss eg verkeleg vil bli kjend med andre kulturar, kan eg ikkje jobbe frivillig på eit flyktningmottak?

Flyet som går etter vårt, frå same gate, går til New Delhi. Indarane som ventar, har tatt av seg skorne, slik dei gjer der. Det er nesten heimevant, andleta verkar kjende, men eg veit ingenting om dei. Eg veit ingenting om nokon ting, og eg kunne funne ut av det ved å lese.

Men det blir sjølvsagt ein fin tur. St. Petersburg ligg bada i sol, og kva meir kan ein vestlending forlange?

Akhmatova-museet ligg inn ein port frå ei støyande gate. Innanfor er det ein stor gardsplass – ein park, nesten. Fontannij Dom, heiter det, The Fountain House. Inngangen er i eit av dei andre hjørna, langs muren er det graffitiar med sitat og teikningar, mellom anna av Akhmatova sjølv.

Lyrikaren Anna Akhmatovas liv (1889–1966) var eit liv med redsle, sorg og smerte, men òg med jubel og feiring. Den første ektemannen blei drepen av politiske grunnar i 1921, seinare blei ein ny mann og sonen deira arresterte og sette i fangeleir. Mannen døydde, sonen sat der i sju år, og Akhmatova stod dagar, veker, månader og år i kø utanfor Krestij-fengselet for å fange opp livsteikn frå den andre – eller tredje, for ho var gift med to og sambuar med han i midten – mannen og sonen. Og for å få smugla inn nokre matbitar, om mogleg.

Dette laga ho sitt mest kjende verk om: Rekviem – omsett til norsk av Halldis Moren Vesaas og Ingvild Broch – blei dikta frå 1935 av, men ikkje trykt før i 1961, på russisk i 1963, og då i Vesten. I mellomtida hadde det sirkulert mellom venner og intellektuelle. Det medførte så stor risiko å publisere at folk lærte det utanåt.

Akhmatovas husvære er måla i grønt og rosa, hjartefargane frå chakrasystemet, dei same eg har valt til mitt eige siste prosjekt, om Torborg Nedreaas, den sovjetvennlege radikalaren som til og med døypte seg sjølv Tovarischtsch – det er russisk og tyder kamerat – i ei novelle. Ho var også ei kvinne som leid tap, då begge sønene blei utsette for ei alvorleg trafikkulykke. Den eine døydde av komplikasjonane etter fire smertefulle år.

Kan dei to ha kjent til kvarandre? Det er mogleg. Akhmatova omsette frå norsk, mellom andre Inger Hagerup. Og Nedreaas blei omsett til russisk i Akhmatovas levetid. Den eine i kø, den andre framfor ei sjukeseng. Og i dag? Lidinga ser ut til å vere konstant. «Kvinner over vår heile jord/ ropar i dag gjennom min munn», skreiv Akhmatova. Barn sit framleis i leirar.

Vi går gjennom husværet og les på dei laminerte plansjane. Dei speler musikk tilpassa kvart rom. I eitt er det avdempa jazz, i eit anna klåre pianotonar frå det som må vere ein sonate. I eitt av romma tikkar ei klokke og minner meg om det eg ikkje vil tenkje på: tida, døden, forfallet, tapa. Det er ei sakral stemning. Folk snakkar ikkje høgt.

Det siste rommet inneheld ein interaktiv installasjon der ein kan nærme seg ulike artefaktar som er monterte bak pleksiglas: myntar, notat, billettar, ein knapp. Ein kan legge andletet inntil og sjå og høyre, få opplysningar om kva hendingar dei viser til, kvar ein skal plassere dei i historie og geografi. Dessverre er dei berre på russisk; ei lita, nett, eldre kvinne som arbeider der, fortel oss meir, ho er ivrig og tydeleg stolt over den store poeten, unnskyldar seg stadig for dei manglande språkkunnskapane, som slett ikkje er ille. Meir avstand skaper det at Akhmatova for henne er ein så viktig person at ho føreset ein god del kunnskap vi ikkje har. Ho nemner namn vi aldri har høyrt om, stader vi ikkje anar kvar ligg, hendingar vi ikkje kjenner til. Det er eit hav mellom oss også, og vi blir vel så fascinerte av framtoningen hennar som av det ho seier. Korrekt, alvorleg, kanskje til og med humørlaus, med uniformsliknande mørkeblå drakt, ser ho oss intenst inn i auga og fortel. Ho brenn med ein kald flamme for kjærleiksobjektet sitt.

Kunstkamera er St. Petersburgs eldste museum. Det blei etablert av Peter den store då han opna dei private samlingane sine i 1714. Peter var opptatt av andre kulturar. Og det får vi verkeleg her. Første etasje er full av skapningar frå eksotiske stader i verda, stabla saman i den verste bad taste-estetikk som tenkjast kan. Det verkar vere laga av ein avantgardistisk haute couture-moteskapar på speed; aboriginar og andre originalar i glasmonter med etniske effektar hopar seg opp i ei slik mengd at det er rart ikkje montrane segnar om under vekta. Urfolk frå ulike stader i verda er utstyrde med ei fjørprakt av ei anna verd. Det er nebb, skjel og tutar av ymse slag, orientalske fantasiar i morkne skinn- og pelshabittar med hovudplagg som liknar det kvelvde vikingskipet på Hamar i miniformat. Fleire har klør stikkande ut og venger som er stivna i forsøket på å ta av. Det er samar, eskimoar, sibirarar og indianarar i kostyme sjølv Siv Jensen ikkje ville stupt inn i før ho hadde tenkt seg om.

Når dotter mi, som av ein russar har fått vite at «dette er ikkje det museet du treng prioritere høgast», peiker mot ein av montrane, og vi ser ein ubestemmeleg skapnad frå farne dagar, i ei kulisseskisse som førestiller «den ytterste nøgne ø», stå tafatt og resignert bak glaset sitt, utstyrt med briller som kunne passert i dei mest mondene korridorar i EU-hovudkvarteret i Brussel utan at nokon ville løfta eit augnebryn, ser vi på kvarandre og veit ikkje kva vi skal tru. Kan nokon ha tatt seg inn i montera om natta og pimpa opp alt saman? Kan det vere på kødd?

Men det er ikkje difor vi er komne. Dotter mi har vore her før og tar oss mot trappa i andre enden av dei store salane. I etasjen over er det ei samling foster, eller misfoster, lagde på sprit i glas og kolbar av ulik storleik. Dei er samla inn og stilte ut som døme på kva avvik som kan førekomme i naturverda.

Og for nokre avvik. Her er siamesiske tvillingar som klyngar seg til kvarandre med samanvaksne overkroppar. Dei smiler trist, men fatta. Her er for tidleg fødde og dødfødde barn med misdanningar av alle slag: deformerte lemmer, underutvikla underkroppar, kløyvde brystflater, vasshovud og kyklopesyndrom. Det er oppsvulma spekkaktig hud, krakelerte augehinner, samankrympa og forkrøpla armar og bein. Det er til og med ein kalv med to hovud. Eit freak show på sprit, som den godaste Peter samla på fordi han ville til livs overtru som at misdanningar kunne komme av forbanningar og slikt.

Vi får med oss det vitskaplege idealet gjennom nokre av skildringane attmed. Men likevel, det gir meg ei kjensle av å vere i ei kyrkje. Eller ei diger livmor. Rett nok er det lyst her inne. Men det er så stille. Folk går i smågrupper og utstøyter nesten uhøyrlege gisp. Dei stønnar, trekkjer vêret, og når praten blir for høglydt, får dei tilsnakk av ein russisk streng funksjonær av typen dotter mi kallar babushka. Her skal det ikkje snakkast høgt. Her skal det visast respekt. Det minner meg om då eg såg Nefertiti i Berlin, korleis ho var synleg gjennom sal på sal bortover i det staselege Neues Museum, ho raga eit hovud høgare enn alt anna, der ho stod i eit dunkelgrønt hjørnerom som vi nærma oss litt etter litt. Når støynivået i salen steig over eit visst punkt, tok ein av dei solide eldre vaktmennene fingeren framfor leppene og kviskra, så høgt det er mogeleg å kviskre: «Shhh! She sleeps!»

Vi får tilsnakk, vi òg, for mistanke om mobilsnakking som viser seg å vere ei misforståing. Kven i heile den vide verda skulle vi ringt til herfrå? Låtten frå etasjen under har definitivt stivna i halsen. Vi kjenner oss som kikkarar. Men det er vilt kor det treffer.

Eg lurer på korleis dei andre tar det. Sånn eigentleg. Er det som å sjå fotografi, berre i 3D? Eg tenkjer at i heile følgjet vårt er eg den einaste som har født. Som har bore på noko ingen heilt sikkert kunne vite om var eit misfoster eller ein strålande vakker og evnerik bergensar som skulle få solskin og godt smør helt i rikelege mengder over livsvegen sin.

Eg kjenner meg litt einsam med denne innsikta. Akhmatova ville ha skjønt meg. Og Nedreaas.

Litterært sett er kvar som helst heime, og gatene i St. Petersburg like heimslege for den som har lese Dostojevskij som Hamsuns Christiania. Men no skal vi nordover. Ut i det ukjende.