Ein skal ikkje gå lenge rundt i Teriberka for å skjønne at det er lenge sidan plassen hadde ei lysande framtid. Mange av bygningane står tomme og forlatne. Seks bygningar i lafta tømmer står med godt mellomrom, to etasjar i lafta tømmer. Dei ser ved første augekast ut til å kunna vera frå 1800-talet, altså pomortida. Men dei blei bygde under Stalin, for å husa rundt 16 familiar kvar. Strukturane, som er bygde av mur og betong, blei sette opp under Khrusjtsjov eller Bresjnev. Dei er slitne, og står på slettene som rustne båtar modne for kondemnering. Men om ein sit på innsida og ser ut, er ein kanskje heime, og ein ser heller ikkje sprekkene i fasaden.

Teriberka ligg på ei for dette landskapet unaturleg stor og flat slette, der elva med same namn som plassen renn ut i Barentshavet, mellom golde fjell og knausar. Der torva er borte, ser ein at alt står på sandgrunn. Dei enorme mengdene med fin, lys sand må ha blitt frakta med elva i løpet av mange tusen av år. Etter siste istid har elvedeltaet heva seg og blitt til tørt land.

I Sahara seier dei at kvart sandkorn har eit nummer, og på mange av desse bygningane, spesielt dei som er av tre, er gule skilt nagla til hjørna. På skilta står det at bygningane om kort tid skal jamnast med jorda.

Kvar sommar, så snart isen på Kvitsjøen smelta, slo pomorar seg ned i Teriberka. Dei dreiv fiske, ikkje minst etter laks. Dei handla med nordmenn, som også hadde sesongbusetnader her frå 1800-talet. Russarane selde mjøl, bastmatter, lerret, lin og andre varer, som dei bytte til seg for salt fisk. Fiskarane frå Finnmark, der havet er isfritt og vinterfisket eventyrleg, hadde mykje betre tilgang til torsk.

Om vintrane var kysten av Kola heilt stengd frå resten av Russland. Før frosten festa grepet, drog pomorane tilbake til Kvitsjøen, medan nordmennene fòr motsett veg, tilbake til Finnmark.

I dag yrer det ikkje av liv midt på sommaren i Teriberka. Få folk er å sjå langs dei rette vegane, i det som no er ein landsby, men som blei bygd som ein småby ut frå sovjetiske prinsipp om byplanlegging: rette gater med sentrale offentlige bygningar i enden. To mannlege pensjonistar, så fint kledde at ein skulle tru dei var på veg til eit bryllaup, kjem ut av ein sliten tømra bustad med gult skilt, og utanfor den vesle butikken leikar nokre barn. Ein fyllik kjem nesten krypande ut av eit lite hus han truleg har okkupert. Dette er den einaste rusa personen eg ser denne dagen, det er vanlege folk i Teriberka. Fylliken går i eitt med terrenget, for i likskap med mange andre menn, er han ikledd kamuflasjeuniform. Militærmoten blant sivilistar skuldast at ein buss full av klede blir frakta frå Murmansk ein gong i veka. Store delar av utvalet kjem frå militære overskotlager.

Skulen, som éin gong var ein staseleg bygning, blei stengt i 2002. Døra er open, og på innsida er mykje intakt, bortsett frå plakatar, bøker og andre småting folk har teke med seg som suvenirar – eller ting som folk lokalt har kunna bruka til andre føremål. Golvet i gymsalen er røska opp og fjerna. Alt som ikkje er bolta fast, ligg hulter til bulter. Det ligg bøker, kart, undervisingsplansjar og læremateriell overalt, inkludert teikna pedagogiske forteljingar for dei minste, om korleis dei skal oppføra seg. Dei skal vera gode kameratar, flittige og snille. For dei større barna er det klasserom for undervising i fysikk, naturfag, elektronikk og kjemi, med alt utstyr som skal til. Går ein inn i eit av desse klasseromma og lukkar augo, skal det godt gjerast ikkje å høyra den livlege lyden av sunne barn i leik og læring. Opnar ein augo, kan ein kanskje sjå eit av kunstverka til den norske gatekunstnaren med kunstnarnamnet Pøbel.

Han har laga mange veggmaleri rundt i Teriberka, slik han òg har gjort i Vardø og Lofoten. No held han og ei stor gruppe norske og russiske kunstnarar, filmfolk og handverkarar til i lavvoen som står midt i Teriberka, med ein diger militær lastebil og ei personellvogn utanfor. Men alt dette skal vi koma tilbake til.

Barna i Teriberka går no på skule i Lodeinoje, fem kilometer unna. Det er der alt skjer no, bortsett frå at ingenting skjer. Heller ikkje der er det mykje arbeid å få etter at dei siste restane av fiskeindustrien nyleg blei lagd ned. Fisken har heile tida vore eksistensgrunnlaget til Teriberka. Under den store fedrelandskrigen budde det fem tusen menneske her. Trålarane leverte enorme mengder mat til ein folkesetnad som under full mobilisering kjempa som ein kollektiv organisme for å redde livet og nasjonen.

Teriberka blei etter krigen ein relativt velståande og produktiv plass, med gode nettverk til resten av Sovjetunionen. Forsyningslinene til fiskeindustrien hadde prioritet, og lønene var høgare enn mange andre plassar. Men det gjekk sakte nedover med Teriberka, kanskje fordi andre plassar langs kysten av Kola har betre hamneanlegg og ligg nærare marknadane. I dag har dessutan store delar av den russiske trålarflåten Kirkenes som heimehamn. I 1991 ramla heile nettverket saman; forsyningslinene blei kappa av. Dei som hadde ein stad å dra, drog. No er situasjonen meir stabil, men det er framleis harde tider. Og kva skal ein gjere i Teriberka om ein ikkje har arbeid?

Nokre få hundre klamrar seg fast, ingen synest å vite nøyaktig kor mange. Det er framleis ein liten økonomisk fordel knytt til å ha fast adresse her, og difor bur somme her berre på papiret.

Mange av dei som held til her, må uansett flytte når bygningen dei bur i, skal rivast. Dei har fått tilbod om husvære i ei ny blokk som nett no er i ferd med å bli ferdigstilt i Lodeinoje. Dette er ikkje alle i Teriberka glade for.

Eg går vidare mot elva, forbi kollektivbruket som er i drift, med fjøs og jorde rundt. Ein ikkje-intendert effekt av sanksjonane mot Russland er at deira eige landbruk har eit oppsving.

Oppstraums flyt elva brei og stille, og der eg når fram til breidda, er ho sakte i ferd med å bli ein del av havet. Skjelettet av gamle fiskebåtar, små og store, stikk opp av vatnet utanfor forfalne kaianlegg og bryggjer. Også her nede har Pøbel vore. Eg held fram langs elvebreidda til ho sluttar, og tar nitti grader langs ei sandstrand som berre høyrer til havet.

Mi skildring av Teriberka har til no utelate noko essensielt: Det er ein usedvanleg vakker plass. Når ein går rundt, kjennest det som om ein er på ei skjerma øy. Det er reint og grønt som på Færøyane, og sanddyner og strender nesten heile vegen rundt. Teriberka er ein av dei stadene ein kan tenkje seg vil få ein spesiell type hippie til å juble innvendig. Kanskje han vil hevde at plassen har ein spesiell energi, fordi spirituelle kraftliner samlar seg nett her, om ein er mottakeleg for slikt. No er det framleis så vidt midnattssol, og plassen er opplyst 24 timar i døgnet. Om vinteren vil kosmiske krefter regjere på polarhimmelen, og nordlyset vil gjere astrallekamar solbrende.

Mange vil rett og slett berre seie at det er ein fin plass. Og det er den einaste plassen langs nordkysten av Kola som er tilgjengeleg for folk flest. Alt anna er forbode militær sone.

Eg er snart der eg starta spaserturen min, sirkelen er snart slutt. Eg tar ein sving inn i bygda, og ender opp ved sjukehuset, som også er nedlagt, medan sjukehuset i Lodeinoje framleis er operativt. Eit vindauge ser ut til å være litt ope, og gjennom dette kjem eg meg inn. Nok ein gong går eg frå rom til rom i ein stor offentlig bygning som er blitt forlaten, tilsynelatande på minuttet. Sjølvsagt har ungdom vore inne og gjort litt hærverk, men store mengder utstyr ligg att. Møblar, lampar, leikar til barn, skrivemaskiner, divanar for pasientundersøkingar og reagensglas med blodprøvar. I ein vindaugskarm ligg det eit fullt sett for kopping.

Tusenvis av dokument er strødde ut overgolvet, eller ligg i store bunker på hyller og skrivebord. Nokre er pasientjournalar, kanskje til og med utstyrte med fotografi. Med ein omsetjingsapp på telefonen skannar eg nokre av dokumenta der og då. Omsetjingane blir ikkje perfekte, men gode nok til å sjå kva dei handlar om. Eg tar med meg en liten bunke som dokument som verker interessante, for å få dei omsett skikkeleg.

I eit dokument datert 5. november 1987, to år etter at Gorbatsjov gjorde perestrojka til det sovjetiske kommunistpartiets offisielle politikk, skriv sjukehusdirektøren dette til dei tilsette:

«For 70 år sidan gjennomførte dei russiske folka, leia av bolsjevikpartiet og Lenin, ei avgjerande hending i historia til landet vårt og resten av verda. Oktoberrevolusjonen opna opp epoken av overgang frå kapitalisme til sosialisme. Den første staten i verda for arbeidarar og bønder blei fødd, og innebar starten på fullstendig nye strukturar og eit styresett basert på rettferd. I dag er Sovjetunionen ei industriell supermakt med eit sterk økonomisk og vitskapleg-teknologisk potensial. I dag løyser landet vårt krevjande, komplekse oppgåver for å sikra vidare utvikling. I april 1985, under Det øvste sovjets 27. samling, utvikla partiet ei ny politisk linje med det føremålet å fremja den sosiale og økonomiske utviklinga i landet. I januar og april i år (1987) har CCCP i plenum utstyrt partiet og folket med teorien som går under namnet perestrojka, eit komplekst system som tek sikte på å omstrukturera den økonomiske politikken og styresettet vårt. Perestrojkaen som har gripe tak i heile landet, er ei direkte fortsetjing av Oktoberrevolusjonen, og ein konkret manifestasjon av ideane som ligg bak. Som eit resultat av Oktoberrevolusjonen har heile den verda vi lever i, forandra seg, fordi sosialismen eksisterer og held fram å utvikla seg som eit verdssystem. Styrken til det internasjonale proletariatet, som vert representert av kommunist- og arbeidarparti, er styrkt og gjort mangfaldige; vi er vitne til at massedemokratiske antikrigsrørsler veks. Di lenger unna vi kjem Oktoberrevolusjonen, di klårare vert tydinga for revolusjonen til proletariatet i Russland, for fortida, notida og framtida.»

Ingen kunne ana kva som skulle koma, berre nokre få år seinare, men merkar ein ei viss uvisse bak dei optimistiske frasene om den lysande framtida til sosialismen? Mannen som skreiv desse orda for 30 år sida, kan utmerka godt vera i live. Er han mellom dei ganske få som nett no i desse dagar feirar hundreårsjubileet for Oktoberrevolusjonen, nærast på trass? Eller blei han desillusjonert etter at alt han hadde trudd på, viste seg ikkje å væra bærekraftig?

I høve feiringa av 70-årsjubileet for Oktoberrevolusjonen i 1987 reflekterer direktøren til sjukehuset om tydinga av revolusjonen. Han meiner marxistleninismen har greidd å oppretthalda fred i verda, og at dette er den viktigaste misjonen til sosialismen, og til alle progressive krefter på heile planeten.

I eit anna brev diskuterer han deltakinga til kvinner i kampen for fred, og mot trusselen for termonukleær krig. Kvinnekampen 70 år etter revolusjonen inneber å sameina innsatsen til kvinner for full likestilling, juridisk og i praksis, og kampen for fred på jorda og fridom frå trusselen om atomkrig. Kvinner bidreg med meir enn sitt, seier direktøren, når det gjeld å oppfylla femårsplanar. Difor er sovjetiske kvinner fulle av sjølvtillit og framtidstru. «Omsut og velferd for kvinner, arbeidarar, barn og familiar, det er den høgste loven til samfunnet vårt»

Om feiringa av første mai har direktøren dette å seia:

«Dette er dagen for proletær internasjonalisme og broderleg solidaritet for arbeidarklassen. Frå éin generasjon til neste kjempar Sovjetunionens folk trufast for arbeidartradisjonane og ideala våre: fred, arbeid, mai. Å oppretthalda fred på jorda – å hindra atomkrig – er av eit av dei avgjerande problema i tida vår. Brørne våre og systrer i andre sosialistiske land feirar 1. mai med møte og opptog, for å stadfesta lojaliteten til ideala om frie arbeidarar og sant demokrati.»

I nesten alle brev med ideologisk innhald skriv direktøren om faren for atomkrig. Ein kan tenkje seg at dette fekk han til å liggja vaken om nettene. Det tyder i så fall ikkje på at han var ein nevrotikar, snarare på at han var realist. Tenk litt over dette: Novaja Semlja ligg ikkje så frykteleg langt unna, rett ut i havet mot nordaust. Frå 1955 til 1989 blei det gjort 134 atomprøvesprengingar der. Nokre blei utførte under vatn eller i djupe gruvesjakter. Men dei aller fleste fann stad i atmosfæren over Novaja Semlja. Det vert hevda at drønna frå nokre av dei kunne høyrast heilt til Vardø og Berlevåg. I så fall kunne ein ikkje berre høyra dei i Teriberka, men òg sjå lysglimta frå dei atmosfæriske sprengingane.

Vi kjenner godt til skrekken for atomkrig i Vesten. Hos folk i min generasjon, ikkje minst dei som vaks opp på bombemål i Finnmark, var han til stades som ein svak skugge over heile tilveret.

Men russarane er jo like glade i livet som vi er. Sjølvsagt var angsten like sterk på denne sida av grensa. Først eit intenst gjennomskinande lysglimt, som frå ein enorm blits. Deretter varmestråling som beveger seg ut frå nedslagspunktet med lysets fart, og smeltar kjøtet av beina på alt levande som blir råka, sjølv mil unna, for temperaturen i episentrum er den same som på sola. Det er framleis ikkje over, for no kjem trykkbølgja. Ho beveger seg ikkje med lysfarten, men med lydfarten, og knuser alt som ikkje allereie er brent til kol. Mange vil overleva, om dei er langt nok unna eller i tilfluktsrom. Men strålinga vil ta knekken på helsa til mange i nedfallsområdet, anten raskt eller kanskje i løpet av fleire tiår, i form av kreft eller ved at skadar på arvematerialen fører til dødfødslar og alvorlege misdanningar.

Så kjem atomvinteren, som skulle få den mørke vinteren langt mot nord til å spreia seg mot ekvator.

Kvifor lét russarane alle desse dokumenta liggja igjen i sjukehuset? Jau, krisa på 1990-talet, berre nokre få år etter at sjukehusdirektøren framleis skreiv og kanskje trudde at sosialismen var målet til verdshistoria, lamma staten som stod bak det heile. Pengar til drift og løner blei ikkje betalte på månadsvis. Til slutt blei sjukehuset i Teriberka og titusen av andre institusjonar lagde ned over heile Russland. Men kvifor forlét dei det på nett denne måten? Det ville ikkje teke meir enn ein dag eller to å rydda bort dokumenta, endå kortare å brenna dei utanfor. Direktøren kunne gjort det sjølv.

Kanskje dei vona at krisa og stenginga var mellombels, at alt ville bli bra igjen? For korleis skulle Teriberkas folkesetnad kunna leva utan sjukehus, skule og barnehage?

Eg forlèt sjukehuset gjennom det same vindauget eg kom inn, og lukkar det etter meg. Eg har mange spørsmål, og ein skulle nesten tru eg diktar opp det som skjer rett etterpå: Eg støyter på professor Bjørnar Julius Olsen (UiT) og medarbeidar Svetlana Vinogradova. Eg inviterer dei med til hytta ved stranda der eg bur, for ein prat.

Olsen driv eit stort samtidsarkeologisk prosjekt i Russland, i Finnmark og på Island. Han har vore i Teriberka ni gonger. Han, Vinogradova og dei andre som deltek i forskingsprosjektet, går inn i forlatne bygningar og registrerer ting som ligg att, før dei undersøkjer materialet gjennom samtidsarkeologiske metodar. Dette er gjenstandar ein vanlegvis vil kalla trivielle og kvardagslege – ting som vert oversett og fell utanfor dei store hendingane som elles vert nøye kartlagde og dokumenterte. Det er ikkje det at folk synest at dei er uviktige; folk etterlèt seg gjenstandar av ei rekkje årsaker. Når ein lever blant tinga, tenkjer ein ikkje over at dei finst. Dei er så sjølvsagde at dei vert usynlege. Ein blir ofte ikkje merksam på kva dei tyder, før ein misser dei, seier Olsen.

Normalt blir det drive arkeologi på før-skriftlege kulturar og tidsepokar. Og ein arkeologi med fokus på samtida vår høyrest kanskje ikkje naudsynt ut. Vi har nok av skriftlege og munnlege kjelder. Men det folk vel å fortelja om livet sitt, er ikkje nødvendigvis det mest interessante. Dessutan er det ein skilnad mellom rapportert liv og levd liv – det finst det nok av døme på. Olsen og teamet undersøkjer ei slags kulturell blindsone.

Olsen fortel at han i Dalnie Zelentsy, eit par timars køyring aust for Teriberka, kom over ein marinbiologisk forskingsstasjon som blei lagd ned like etter Sovjetunionens fall. Det meste var intakt. Det var som om vitskapsfolka og alle dei andre som jobba der, berre tok på seg ytterjakkene og gjekk ut døra, for aldri å koma tilbake.

Objekta folk legg igjen, lyg ikkje. Det er desse Bjørnar Olsen og kollegaene hans undersøkjer. Om arbeidet i Teriberka og andre stader på Kola kjem Olsen med følgjande observasjon:

– Ein seier ofte at Sovjet stogga i 1991. Men stemmer det eigentleg? Vi høyrer ofte at sovjetmentaliteten framleis lever vidare. Men det som verkeleg lever vidare, er sovjetmaterialiteten. Folk her i Teriberka lever i dei fysiske manifestasjonane av kommunismen. All den sovjetiske infrastrukturen er i høgste grad ein del av livet til folk. Dei er omgjevne av materielle overlevingar frå sovjettida, og i den forstand er ikkje sovjetperioden over. Korleis påverkar det måten folk ser fortida på? Eller notida og framtida? Det er slikt vi er interesserte i, avsluttar Olsen.

I Teriberka er nesten alt dei var stolte av, lagt i ruinar. Den materielle kulturen frå sovjettida står att som sår og konstante påminningar om nederlag. No skal mykje rivast. Og visst gjør det vondt når utopiar brest.

MORTEN A. STRØKSNES

Morten A. Strøknes er forfattar
og fast skribent i Dag og Tid