Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Krig uten stat er produktet av eit uvanleg samarbeid, der ein statsvitar, Øyvind Østerud, og ein mellomalderhistorikar, Hans Jacob Orning, dels har trakka i dei faglege beda til kvarandre. Mykje av det dei to professorane presenterer, vil truleg skape undring hos mange.

På spørsmål om kva for aktuelle lærdommar vi kan hente ut av parallellane boka peikar på, svarar Østerud:

– Det kjem mykje tydelegare fram i boka kor annleis dei nye krigane er enn det vi er vande med å tenkje på som krigar mellom statar. Det er enklare å forstå dei nye krigane om vi samanliknar dei med krigane i mellomalderen.

Sjølvsagt er ikkje krigane frå mellomalderen og frå vår tid kliss like, men somme strukturtrekk går att, seier Østerud.

– Desse syner kvifor stormaktene i mange høve har vore makteslause i møte med militært underlegne motstandarar. Det kan vere at tradisjonelle skiljeliner langt på veg er viska ut, mellom krig og fred, venn og fiende, soldatar og sivile, innanriks og utanriks, statleg og ikkje-statleg. Mange av krigane har uoversiktlege og samansette mål, trugsmåla er uklare og krigen kan i mange høve vere maskert som fred. At ein formell fredsavtale blir inngått, treng ikkje bety at det blir fred. Slik var det i mellomalderen òg.

Skiftande lojalitet

Eit anna trekk Østerud held fram, er at i dei nye krigane skiftar lojalitet og alliansar heile tida. Slik var det også i mellomalderen. I våre dagar ser vi det same i Afghanistan, Mali, Libya og fleire andre land. Det er langt frå klart kven dei stridande er, og kva for mål dei har, og krigsherrane er ikkje-statlege.

Maktkampen mellom baglarane og birkebeinarane i Noreg i perioden 1196–1218 ser dei to forfattarane som ein parallell til det som skjer i dagens Afghanistan. Kong Sverre omtalar dei ikkje berre som «Norges mest autoritære konge gjennom tidene», men også som «Norges mest kjente geriljaleder».

– Det kan vere lett å undervurdere desse nye konfliktane, noko fleire stormakter har brent seg kraftig på?

– Dei kan vinne eit tidleg slag og slå hæren tilbake, men det betyr ikkje at krigen er vunnen. I staden hamnar dei i ei hengemyr av konfliktar og uorden, med aktørar som har ein annan tidshorisont, andre førestillingar om krig og fred og heilt andre motiv. Ofte er dei ikkje interesserte i ei fredsløysing, for krigen er så lønnsam for dei.

– Ikkje eintydig

I boka siterer forfattarane historikarar som meiner at borgarkrigane på 1100- og 1200-talet var naudsynte føresetnader for ei meir stabil statsdanning. Dette synet deler dei ikkje fullt ut. Rett nok finst det element av statsdanning i nokre av mellomalderkrigane. På lang sikt skjedde dessutan ei sterkare sentralisering i takt med den våpentekniske utviklinga i Europa. Men det er ikkje eintydig at krigane var statsbyggjande, meiner Østerud.

– Er det grunn til å tru at nokre av dagens krigar kan ha ein statsdannande funksjon, eller er det snarare statsoppløysing som er målet?

– I svært mange av dei pågåande konfliktane har statsoppløysing vore resultatet. For mange krigsherrar, og for narkobaronar i Sør-Amerika, er dette eit mål. Dei er interesserte i å kunne drive illegal verksemd utan å bli kontrollerte av ei sterk sentralmakt. I Irak førte den USA-leia intervensjonen til at staten gjekk i oppløysing, konfliktane spreidde seg ut over grensene og destabiliserte store delar av regionen. På same viset førde Gadaffis fall i Libya til destabilisering av heile Sahel-området.

Sentraliserande effekt

Enkelte krigar har likevel ført til etablering av ei statsmakt som verkar meir stabil enn det som fanst tidlegare. I delar av Vest-Afrika, Sierra Leone og Liberia har krigen hatt ein sentraliserande effekt. Men i Midtausten finst det knapt ei rørsle som stør dei etablerte statsgrensene, noko som gjer situasjonen ekstremt ustabil.

– I kva grad har dei europeiske kolonimaktene ansvaret for at vi etter den kalde krigen har sett ei oppblomstring av ikkje-statlege krigar?

– Den viktigaste arven frå koloniveldet er grensene. Dei var ofte kunstige og gjekk på tvers av folkegrupper, språk og næringsliv og skapte store problem for ei samla og effektiv statsmakt. At kolonimaktene favoriserte nokre grupper på kostnad av andre, har også skapt rivalisering og bitterheit i ettertid.

– Kva blir konsekvensane når krigen er lausriven frå staten?

– Krigen blir meir uoversiktleg, og ofte har han heller ikkje ein klar slutt. Aktørane er meir uføreseielege. Denne gråsona er i dag normaltilstanden i betydelege delar av verda, land i Mellom- og Sør-Amerika, delar av Afrika og delar av Midtausten.

– Og om dette skulle smitte til fleire land?

– Ein konsekvens vil vere langt større grad av usikkerheit for sivile folkegrupper, noko som kan utløyse nye, store flyktningstraumar, slik vi alt ser frå Mellom- og Sør-Amerika mot USA og frå Midtausten og Nord-Afrika mot Europa.

Kontrollerer næringar

– Påstanden om at krigen nærer seg sjølv; gjeld det både dei gamle og dei nye krigane?

– Både dei før-statlege og etter-statlege krigane var, og er, ofte lønnsame for dei som fører krigen på grunn av plyndring, sjørøveri, narkotikaproduksjon og -eksport og alle former for illegal verksemd. Målet er ikkje å erobre statsmakta, men å skaffe seg kontroll over lønnsame næringar.

– Kor stor plass har organisert kriminalitet i dei nye krigane?

– I Mellom- og Sør-Amerika er det heilt sentralt. Likeins i det austlege Kongo. Dette er på eit vis konflikt mellom næringsdrivande, men voven saman med religiøse og andre motiv det ikkje er så lett å skilje mellom.

– De omtalar dei nye krigane som «forretningsføretak»?

– Usikkerheita som krigssituasjonen skaper, blir lønnsam fordi ein kan krevje vernepengar. Til meir utrygg situasjonen er, til høgare vernepengar. Det gjer dette til ein valdsentreprise, som er ei viktig drivkraft til å halde freden unna.

Terroriserer sivile

I boka syner forfattarane til eit anslag som går ut på at forholdet mellom sivile og militære drepne er totalt reversert på under hundre år. Kring 1900 meiner ein at om lag åtte soldatar blei drepne for kvar sivilist, i dei nye krigane er det åtte drepne sivile for kvar soldat. Østerud seier at desse tala er høgst diskutable, men at dei likevel fortel noko om ei dramatisk endring i forholdet mellom falne soldatar og sivile offer. Ein grunn til at det er blitt slik, fortel han, er at målet til mange krigførande grupperingar er å terrorisere sivilbefolkninga til lydnad.

– De skriv at i 2007 hadde USA 160.000 soldatar i Irak, men kanskje så mykje som 180.000 kontraktørar. Kva er forklaringa på dette?

– Reduksjon i dei ståande styrkane og eit ønske om å spare pengar. Det kostar å ha ein stor, ståande armé, det er rimelegare å hyre inn kontraktørar for definerte oppdrag. Dette er ein parallell til mellomalderen, der leigesoldatar var eit sentralt innslag.

– Kva blir konsekvensane når stormakter som USA, Storbritannia og Russland på dette viset svekkjer sitt eige monopol på tvangsmakt?

– Ofte er det tale om lokale kontraktørar. Om noko går gale, blir ikkje den politiske belastninga like stor for oppdragsgivarane. Dei drepne kjem ikkje heim i kvite kister, slik som eigne soldatar, skaper ikkje det same oppstyret politisk, det er lettare å unngå parlamentarisk styring. Slike drivkrefter bidreg til å forsterke utviklinga i retning av meir privatisering.

Men statane risikerer å miste meir kontroll over militærapparatet dei bruker. Og gjennom private firma kan sentral, sensitiv informasjon lekkje ut.

– Kontraktørar held ved like krigsutstyr og får mykje informasjon som styresmaktene ikkje lenger har like god kontroll over. Ved å overlate ulike avanserte oppgåver til private svekkjer ein også kompetansen i militærmakta, og ein gjer styringa vanskelegare. Nøyaktig kor store og kva slags oppgåver ein skal overlate til private, er for tida ein viktig debatt i mange land.