Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Så stort og komplekst som samfunnet er, hjelper media oss til å forstå mykje av det som skjer på ulike område. Men jusen, som speler inn på så mange felt, meiner ho ofte blir stemoderleg behandla. Ho trur det har med manglande kompetanse og interesse å gjere, men òg med evna til å skjøne kvar jusen er relevant. Straffesaker blir det rett nok skrive mykje om, men sivilsaker, som ofte grip direkte inn i folks liv, høyrer og les vi lite om.

– Mykje av det som skjer i rettslivet, blir korkje kommunisert eller forklart i media. Omfanget og graden av alvor i Nav-skandalen har fått folk til å skjøne meir av EØS- og EU-retten, og korleis han verkar inn på norsk rett. Men kvifor har vi ikkje forstått dette før? Det har vore der sidan 1994, og vi har på ulike vis tumla med det heile vegen. Det same gjeld anbodsprosessar eller korleis menneskerettane verkar inn på norsk rett. Og korleis skal vi skjøne tomtefeste, det rettsfeltet som har skapt flest sivile rettssaker her i landet dei siste tjue åra?

– Akademia har eit teljekantsystem for publisering som absolutt ikkje favoriserer forskarar som formidlar til ålmenta. Er ikkje det å syne forakt for paragraf 100 i Grunnlova, om å leggje til rette for open og opplyst samtale?

– Det var sterkt sagt. Men ei svært alvorleg side ved dette er i kva grad universiteta har misleghalde opptreninga av forskarane sine til å drive breiddeformidling. Teljekantsystemet har sine oppsider, men også så mange nedsider at det bør vere under kontinuerleg gjennomtenking. Så bør vi ha andre ordningar som støttar opp om den lovfesta plikta til å drive formidling.

Ein gjengangar i boka er ytringsfridommen, som det visst ikkje står så heilt bra til med her i landet. Kierulf vedgår rett nok at denne fridommen rettsleg sett hos oss er blant dei betre i verda. Men måten ytringsfridommen speler seg ut på, handlar ikkje så mykje om rettsreglar som om ytringskultur. Korleis folk opplever ytringsfridommen, eller mangel på han, er noko heilt anna enn kva rettsreglane seier han skal vere.

– På ein del arbeidsplassar, både private og offentlege, er opplevinga av kva lojalitetsplikta til arbeidsgivar krev, ganske stor – både frå arbeidsgivar og frå arbeidstakar. Men opplevinga av kva ein eigentleg har lov til å seie, er ikkje så stor. Det gjer noko med korleis vi får – eller ikkje får – tilgang til den innsikta som lærarar, sjukehustilsette, kommunetilsette og alle som forvaltar makt og kunnskap på våre vegner, har. Ofte får dei ikkje bidra med sine innsikter i det offentlege ordskiftet på det viset dei kunne ha gjort.

Ytringsmot

– Kva er den største hindringa – misforstått lojalitetsplikt eller kneblarar i overordna stillingar?

– Døme på overstyrande og kneblande overordna finst heilt sikkert, men i omfang trur eg andre former for manglande ytringsfridom er eit større problem i det offentlege. Til dømes når ein skal diskutere fritt korleis kommunen prioriterer budsjettet sitt eller korleis pasienttryggleiken blir påverka gjennom omdisponering av midlar eller nedlegging av avdelingar. Slike ytringar er ikkje å rekne som varsling, men dei er avgjerande for at vi ute i det offentlege skjønar kvar skoen trykkjer. Mange held seg tilbake frå å drøfte slike ting offentleg. Anten fordi dei ikkje trur at dei kan gjere det, eller fordi det blir så sur stemning på jobben at dei ikkje orkar å gjere det. Mangelen på mot er eit ytringsfridomsproblem som alltid vil vere der. Det kostar å stå for noko.

– Lærarar blir knebla og rettsforfølgde for å ta opp kritiske forhold i skulen; kva gjer det med elevane?

– Det kan vere heilt drepande for engasjementet og ytringsmotet. Effekten av slik knebling kan vere at andre blir skremde frå å gjere det same, men det kan òg skape ei så sterk kjensle av urettvise at ein blir engasjert til å gjere meir.

– Kva må eller kan gjerast for at offentleg tilsette skal kunne bringe vidare faginnsikter og kunnskapar utan å risikere å bli straffa for det, eller tru at dei vil bli straffa?

– Opplysing må liggje i botnen, folk må forstå kor viktig dette er. Det krevst òg ei kulturendring. Arbeidstakarar må bli oppmoda aktivt til å delta i offentleg debatt. Mange kommunikasjonsstrategiar i kommunane syner seg å vere langt meir repressive enn det som er lov. Dei hindrar folk i å ta opp kritiske forhold som ein treng å vite om for å lære og bli betre. Sidan offentleg tilsette sit på kunnskapar, røynsler og innsikter som ingen andre har, er det særleg viktig at dei får høve til å delta i offentlege debattar. Dette lèt seg ikkje løyse gjennom vedtak åleine; denne haldninga må ein heie fram aktivt.

I boka skriv Anine Kierulf at vi må trene meir på ytringsfridomsforståing. Ei øving kan vere å gruble på grunngivingar: Kvifor skal vi tole å høyre på dette? Kvifor skal folk få lage krenkjande teikningar eller brenne heilage bøker? Kan vi tenkje oss nokre gode grunnar, sjølv om vi ser handlinga som meiningslaus?

– Så trur eg på stadig å utsetje seg for meiningsmotstand i staden for heile tida å oppsøkje stadfesting. På nettet finn ein ikkje berre ekkokammer, men også meiningsmotstandarar med gode resonnement. Ytringsfridom er òg fridom til å orientere seg om kva «dei andre» meiner, og kvifor dei meiner det. Då gir det meining at dei må få setje fram det dei meiner, ganske fritt. Om ikkje vi veit kor feil folk faktisk tek, etter vår oppfatning, får vi ikkje mobilisert mot dei. Ein kan ikkje regulere samfunnssamtalen ovanfrå, han må heile tida byggjast nedafrå.

Retorikken

– Kunne du tenkt deg eit tydelegare ytringsansvar enn vi har i dag?

– Etter 22. juli fekk omgrepet tydinga «tenk over kva du seier, og korleis du seier det». Det må vere opp til kvar einskild å finne ut korleis dei tek det ansvaret. Men om ein med ytringsansvar meiner å bidra til meiningsbryting i alle retningar, er det eit ansvar vi godt kan tenkje meir over. Av og til treng vi å ta stilling for eller mot eitkvart.

– Korleis vurderer du høgsterettsavgjerda i klimasøksmålet?

– Resultatet finst ikkje overraskande. Resonnementet om kva paragraf 112 i Grunnlova i røynda betyr, og at terskelen er høg for å komme inn under paragrafen, er heller ikkje så overraskande, gitt korleis Høgsterett plar halde seg til maktfordelinga, til dømes utviklinga av paragraf 97 om å gi lov tilbakeverkande kraft. Avgjerda tydeleggjer at det er dei folkevalde vi må halde ansvarlege for klimapolitikken, og slik må det vere i eit demokrati. Men òg at 112 gir nokre føringar for korleis politikken blir til. Eg meiner det er viktig å prøve ut slike saker. Men denne saka var neppe den optimale å starte ei slik utprøving med.

– Korleis vil du karakterisere regjeringsadvokatens retorikk i saka? I lys av Nav-skandalen kunne han kanskje vore litt mindre kjepphøg?

– Den som representerer staten, forvaltar ei makt som ikkje kan samanliknast. Det bør spore til å vere meir sakleg og nøktern i retorikken. Borgaren har større retorisk spelerom, staten må vere sakleg og korrekt. Det er råd å vere svært tydeleg i juridisk argumentasjon utan å idioterklære dei ein er fagleg usamd med, spekulere i motiv eller kalle dei uvitskaplege. 

– Er samfunnet vårt juridisk overregulert?

– Ingen tvil om at svært mykje er regulert, og mykje meir enn det folk flest, men også mange advokatar, klarar å setje seg inn i fort. Rettsstaten kviler på at folk skal kunne gjere seg kjende med dei lover og reglar som gjeld. Er du usikker, må du ha høve til å prøve saka di for retten. Det er etter kvart blitt svært dyrt og vanskeleg. I beste meining prøver ein å regulere seg bort frå masse konfliktar og individuelle vurderingar, men så oppstår berre nye problem i den andre enden. Og undervegs undergrev vi den tilliten som gjer Noreg til Noreg. Vi klarar aldri å detaljregulere oss ut av alle dei rare tinga som skjer i verda.