Litteratur

Elise Løvereide

elovereide@gmail.com

Den 23. august kjem Jan Kjærstads nyaste roman Berge. 23. august er også datoen som i boka endrar alt. Den kjende og kjære arbeidarpartifamilien Storefjeld blir funne drepen på bestialsk vis i familiehytta denne dagen i 2008. Drapa fører til stor sorg og ikkje minst debatt i landet. Journalisten Ine Wang er i eit bryllaup då ho blir oppringd om terroråtaket. Dommaren Peter Malm les først om drapa i avisa neste morgon ved frukostbordet. Nicolai Berge, som er ekskjærasten til eit av offera, blir mistenkt for ugjerninga.

– Vi lever og pustar inn den tida vi er i. Noko av det eg har pusta inn i løpet av dei siste tiåra, er dei forferdelege terrorhendingane. Sterke avtrykk, både individuelt og kollektivt, står att. Det oppstår debattar, støy, samtalar. Opne sår. Oppi alt dette ville eg finne ei historie som enno ikkje er sett eller høyrt. Dei seier at ein skriv der det brenn. Eg kjente at det brann der.

– Det er mange assosiasjonar til 22. juli i romanen?

– Vi lever i ei tid med terror og masseinformasjon. Alt som skjedde i kjølvatnet av 11. september, alle konspirasjonsteoriane, synet på innvandring, tankane om kvifor det ikkje vert fanga opp. Du har Palme-drapet, Orderud-drapa, 22. juli ... Det har vore skrive opp og ned om desse grufulle hendingane, der gjerningspersonane nesten får kjendisstatus. 22. juli var ekstremt. Måten det blei gjort på, den nye mentaliteten. Det sette eit trykk i kroppen som forma seg til ei historie.

– Kan haldningar endre seg etter at slikt skjer? Folk byrja jo å krevje innføring av dødsstraff.

– Eg trur det kollektive medvitet er meir stabilt enn som så. På lang sikt kan ting kome på gli. Men alt det som virvla opp, særleg på gjerningsdagen og rundt rettssaka, kom i affekt.

Vanetenking

Kjærstad skildrar i romanen ein idé om Noreg som ei slags idyllisk, usynleg verd der noko brutalt plutseleg skjer. Dommaren forstår at han blir trekt inn i det, sjølv om han helst vil at alt skal vere som før.

– Eg har alltid vore oppteken av forventingar og moralske dilemma. I Berge skriv eg tre historier, frå synspunkta til dommaren, journalisten og den mistenkte, saman med ei overordna historie. Det viktigaste skal liggje mellom linjene, noko som er vanskeleg å uttrykkje med ord. Som forfattar prøver eg å rykkje lesaren ut av vanetenkinga si. Elles kunne eg ha skrive sakprosa.

– I boka skildrar du eit kollektivt sjokk, men også kjærleik, som minner om reaksjonen etter 22. juli. Ein av karakterane meiner at denne kjærleiken er falsk, for i røynda ville dei fleste gitt terroristen juling om dei kunne.

– Ine Wang er ein observatør, og då ho er i gravferda til Arve Storefjeld, ser ho på det heile som eit teater. Kjærleiken er litt billeg. Samstundes græt ho, og det kjennest ekte. Det er litt ambivalent. På éin måte er det lett å stå på ein talarstol og seie mange vakre ord, på den andre sida reagerer mange med empati, og dei kan leve seg inn i korleis offera og dei etterlatne har det. Samstundes sender regjeringa no små barn ut av landet, og då kan ein lure på om empatien som oppstod, berre var tomme ord.

Sanninga

Forfattaren meiner at vi kan bruke skjønnlitteraturen når vi alt har forsøkt andre måtar å forstå noko på. Gjennom psykiatri trur vi at vi har heile sanninga om eit menneske. Kjærstad er ikkje samd i at vi klarer å fange eit menneske så lett. Vi må sjå mennesket både i breidd og vidd, og psykologi bør ikkje vere den einaste forklaringsmodellen.

– Med 22. juli har vi kartlagt så mykje. Vi har lurt oss sjølve i førestillinga om at vi har forstått det, vi har sanninga. Men er det noko vi veit, er det at mennesket er altfor komplisert til å kome til botnar i. Psykologi kan sikkert kartleggje mykje, men ikkje alt. Romanar er ikkje matematikk, men som lesar forstår du at andre ikkje er slik du er. Det er ofte eit sjokk i barndomen, når du oppdagar at andre er like rare og fasetterte. Difor dømmer vi andre og drar konklusjonar, både i relasjonar til kvarandre og i store, internasjonale konfliktar.

Gåtefulle

For Kjærstad er menneska uendeleg gåtefulle. Gjennom heile forfattarskapen har han interessert seg for det tilpassingsdyktige, robuste og overlevande mennesket.

– «Om dei tar bort jorda under oss, og himmelen over oss, vi er da menneske lel. Vi frys oss igjennom det. Vi veit ikkje sjøl kor mykje vi tåler.» Det er eit godt sitat frå Mennesket og maktene av Olav Duun. Ein naturkatastrofe råkar karakterane, men det munnar ut i at mennesket er ein overlevar. Sjølv er eg oppteken av at vi ikkje berre er djupe, men også vide, seier han.

Fleire identitetar

Darwinisme ser han på som eit fascinerande utgangspunkt for skjønnlitteratur, og minner om at ideane til Freud alt har vorte brukte i detektivforteljingar. I tråd med filosofien hans går ein i krimlitteraturen etter spor av overgrep i barndommen. Dette er noko Kjærstad ser går att i mange romanar, seinast i Vigdis Hjorts Arv og Miljø.

– Mennesket er ikkje eit smalt hus, men eit stort palass. I det verkelege livet tenkjer vi ofte som i ei skjønnlitterær bok: Korleis hadde livet mitt vore om eg valde å bu i ein annan by, om eg søkte på den stillinga eller blei hjå ekskjærasten? seier han og tar ein kort pause.

– Heilt konkret er eg oppteken av identitet. Vi har fleire sider, utan å vere schizofrene, enn vi får gitt uttrykk for. Det er noko eg kan spegle i skjønnlitteratur. Somme prøver å forsømme identiteten sin, som vi ser i form av pur idyll på Instagram. På nettet blir vi ein slags avatar, der vi skiftar identitet etter kva som passar.

Idear som sprekk

Kjærstad går konstant rundt med 15–20 idear. Når han byrjar på ei historie, endar han ofte opp med ei heilt anna. Somme gongar kan dei gode ideane sprekkje i lyset.

– Eg innbiller meg at eg veit korleis eg får idear, men sanninga er at eg ofte ikkje hugsar det. Ideane kan kome brått inn frå sidelinja, kanskje når eg skisserer ein annan tanke. Eg noterer alltid ned ideane, anten dei er på to setningar eller to sider. Og så ligg dei der og gjærar. Med jamne mellomrom, etter at dei er blitt utsette for vêr og vind, kastar eg dei. Har dei noko for seg, kikkar eg vidare på dei, for så å forkaste dei. Men innan den tid har eg gjerne nye idear, og sånn går prosessen.

– Du har i boka late ein mistenkt terrorist komme til orde. Bør vi forstå terroristar?

– Folk er opptekne av å finne ein syndebukk. Det er ein klisjé, men det å rette eit kollektivt sinne mot syndebukken kan fungere som ein reinsingsprosess. Etter 22. juli forsøkte vi å forstå terroristen, vi lét alle synspunkt kome til. Ikkje lenger eit auge for eit auge, men forsøk på rettferd, seier Kjærstad, og avsluttar:

– I ein roman har personane fleire sider, noko lesarane tar med seg ut i røynda når dei møter andre. Alle vesentlege moment i ein roman har opphav i forfattaren sitt liv. Forfattarar hentar mørke sider dei har i seg sjølve. Difor var det ikkje vanskeleg for meg å skrive som ein mordar.