Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Den namnlause hovudpersonen i Johannessens nye roman, Avskjedstaler gjennom tidene, er ein einsleg mann nær dei femti og «allerede langt over toppen». Han lever eit rutineprega liv utan store skakingar av noko slag. Men korkje forfattaren eller mannen sjølv ser nokon grunn til at vi skal tykkje synd i han, for han er ikkje noko offer. Rett nok har han angst for å halde tale, og for å sleppe å halde avskilstale har han jobba i den same verksemda i snart 25 år. Men no planlegg sjefen jubileumsmarkering, kva gjer den taleskye då?

Bergensaren Bjørn Olaf Johannessen (54) er utdanna sivilingeniør og arbeidde i tolv år som forskar i Sintef og Norske Veritas før han tok til å skrive manus for spelefilm og TV-seriar, og no er han ute med sin andre roman. I framtida håper Johannessen å kunne drive vekselbruk mellom bok og film/TV-seriar, gjerne med ein ny roman kvart andre år. No har han skrive manus til ein film om Trotskijs tid i Noreg, og så skal han saman med kontorfellane Per Schreiner og Erlend Loe skrive ein ny TV-serie.

Han fortel at han gjennom åra har fundert ein del på mange av dei rituala vi omgir oss med i arbeidslivet, mellom anna avskilstalar når ein sluttar i ei verksemd.

– Mange synest det er vanskeleg å halde tale, og vil for alt i verda unngå det. Eg synest sjølv det er ubehageleg å tale i forsamlingar. Så slo tanken meg at kanskje finst det folk som har late vere å bytte jobb fordi dei ikkje orka tanken på å måtte tale. Eg såg dette som ein morosam premiss for ei historie, og kanskje ikkje så søkt som ein skulle tru. Det finst nok av døme på at småting kan avgrense folks liv.

Dette, saman med ei oppleving på det private planet, gav forfattaren ideen til Avskjedstaler gjennom tidene. Hovudpersonen har berre éin venn, den halvt demente mor si, som han har eit både kjærleg og vennskapeleg forhold til. For Johannessen var det eit poeng å gjere den gamle mora til ikkje eit problem, men ein positiv skikkelse. Mora har vunne eit målarstykke i eit lotteri. Men biletet er i Oslo, og ho bur i Bergen. Sonen tilbyr seg å køyre til hovudstaden for å hente gevinsten.

Luksuskjensla

– Den historia som så følgjer, kunne vel blitt til ein road movie?

– Det er råd å tenkje seg. Eit problem er at svært mykje går føre seg i hovudet hans, men slikt lèt seg jo løyse. Boka inneheld også ein god del filmatiske scener. Eg har laga filmmanus av debutromanen min, Reservisten, og har ein interessert regissør. Kanskje kan denne romanen òg bli til film, men eg har ingen slike planar no.

– Kva er den viktigaste skilnaden på å skrive roman og filmmanus?

– Her bestemmer eg alt sjølv. Boka er ferdig når eg meiner ho er ferdig. Det gir meg ei ubegripeleg luksuskjensle i samanlikning med å skrive for film og TV. Når eit manus er på sitt beste, byrjar ein lang prosess med mange kokkar, og du føler at det blir dårlegare og dårlegare. Film er eit klippemedium, der du heile tida kan klippe inn og ut av situasjonar. I dei to romanane mine er eg tettare i situasjonen.

Debutboka hans var ein leik med dagboksjangeren. Denne gongen ville Johannessen ha eit meir ope prosjekt, noko som kunne bli litt til undervegs. Men om skilnaden i form og kjensle mellom bøkene er stor, meiner forfattaren sjølv at karakterane ikkje er så ulike. I begge er hovudpersonane menn som balar med sjølvbiletet og sin plass i verda.

– Det kan verke som om hovudpersonen i årets bok nølande gjer opp status for livet sitt?

– Eg kan vere samd i det. Han er klar på at bilturen til Oslo ikkje skal vere noka danningsreise, han vil ikkje at livet skal prøve å lære han noko. Men det er ikkje til å unngå. Han er sett i ein skvis. Eit blad for småverksemder har bede han om eit lite intervju i høve jubileet, noko han motstrevande har sagt ja til. Samstundes oppdagar han kor tida har gått, han kjenner seg nesten jamaldrande med mor si. Han innser at moglegheitene er blitt færre, merkar at dørene sakte glir igjen.

Sympatisk feilplassert

Hovudpersonen driv ei form for sjølvransaking. Og vi kan spørje om det er tanken på avskilstalen som har halde han tilbake. Kanskje finst ei meir samansett forklaring på at han har blitt verande i alle desse åra. Arbeidet er viktig, og han har kunnskap og kompetanse som han er stolt over, og som er med på å gi han identitet.

– Han kjenner seg tvangsinnmeld i samfunnet, men er likevel ikkje heilt framand der?

– Nei, han er ingen outsider. Men han kunne ønskt å bli spurd før han blei innlemma og måtte godta ein pakke med lover og reglar og forordningar som han aldri har fått røyste over. Best ville det vore om han kunne melde seg ut, og så melde seg inn igjen dagen etter.

– I Eidfjord kjøper han vårrullar og likar dei fordi dei er «sympatisk feilplasserte i landskapet». Er det slik han ser seg sjølv plassert i livet?

– Eg trur han tenkjer på seg sjølv som ein ukonvensjonell type, ein som har meir å by på enn det omgivnadene ventar. Alt som ikkje heilt passar inn, sympatiserer han med.

– Han er redd for å gjere noko han kan komme til å angre på, men kjenner ingen anger etter å ha kyssa ei gift kvinne som ikkje ønskte slik merksemd. Er han i ferd med å bryte ut av skalet sitt?

– Han følte vel at han fortente å ta for seg av livet. Om noko skjer med han i boka, er det at han betre aksepterer den han er, og dei avgrensingane tilværet hans set. I så måte er han på veg ut av skalet. Eg tenkjer at han er på ein litt betre stad når vi forlèt han.

Hovudpersonen har ikkje noko namn, men forfattaren røper at han etter påtrykk frå forlaget gav han eit namn under skrivinga. Det funka ikkje. Johannessen synest det er avgrensande å gi personane namn. Av den grunn prøver han også å unngå å forankre handlinga i konkrete, historiske hendingar.

Gjennomsnittsmenneske

– Vil du kalle han ein kvardagsfilosof?

– Han ville ikkje kalla seg sjølv det, men han brukar auga og liker å reflektere. Andre menneske kan rett og slett vere forstyrrande på det rike indre livet hans. Boka drøftar dette i stor grad og er dels eit forsvar for å vere åleine. I hans tilfelle er det ikkje opplagt at eit anna menneske vil vere eit positivt tilskot. Når tankestraumen hans ikkje får renne fritt, kjenner han seg som eit meir keisamt menneske. Kanskje har han det betre på eiga hand.

– Trass i desse eigenskapane; ser du på han som eit gjennomsnittsmenneske?

– Kanskje er han ikkje så ualminneleg. Eg har ikkje haldepunkt for å meine at andre menneske er meir keisame enn han. Eg trur det finst mange som han. Frykta han lir av, å tale i forsamlingar, er rangert som den aller største frykta av alle, også større enn døden. Dette er ei ganske vanleg frykt som eg trur mange kjenner seg igjen i.

I frustrasjon over behandlinga heimehjelpa gir mor til hovudpersonen, pissar han på og i bilen hennar. Han blir mistenkt, men dei har ingen prov. Då tenkjer han på sitt vis: «Jeg godtar ikke løse anklager bare fordi jeg har gjort det.» Slik forfattaren ser det, vil han ikkje godta å bli dømd ut frå førestillingar om kven han er – sjølv om dei skulle slumpe til å stemme.

– «Man har ikke levd om man aldri har blitt forlatt», tenkjer hovudpersonen. Er du samd i det?

– Det er kanskje å ta litt hardt i, men å bli forlaten er ei så ekstrem oppleving at du i alle fall må kjenne på eit stort tap. Eg stør han i den fråsegna. Store, skakande hendingar gjer noko med deg, utvidar førestillinga di om kva dette livet kan vere.