Sakprosa

Francis Fukuyama:

Liberalismens utfordringer. Slutten på den liberale æra?

Omsett av Emma Bakkevik
Dreyer, 2022

«Behovet for klassisk liberalisme har aldri vært så stort som i dag, fordi USA (så vel som andre liberale demokratier) er mer mangfoldig enn noen gang.» Det skriv den amerikanske statsvitaren Francis Fukuyama i boka Liberalism and its Discontents, som no er omsett til norsk.

Boka er kort og velskriven, og særs aktuell i ei tid då stadig fleire land går tilbake i demokratisk utvikling, og liberale internasjonale institusjonar mistar legitimitet til fordel for ein langt meir maktbasert relasjon mellom verdas statar.

Ljos i mørket

I ein slik dystopisk kontekst ser Fukuyama ljos i mørket. Slik han vel alltid har gjort etter at han på slutten av 1980-talet skreiv om den overlegne posisjonen til det liberale demokratiet, utan seinare å la seg kue av ei uendeleg rekkje kritikarar.

For Fukuyama må eit liberalt samfunn framleis byggje på eit likestilt menneskeverd, rotfesta i evna mennesket har til ta eigne val. Men samstundes åtvarar han i Liberalismens utfordringer mot at trua på at fridomen til den einskilde kan eksistere utan grenser.

Slikt tek seg godt ut i eit år då me feirar 300-årsdagen til den skotske økonomen og moralfilosofen Adam Smith. For som Smith fremjar Fukuyama ein grunnleggjande idé om at alle i samfunnet skal vere frie, og at denne fridomen kan dei berre oppnå gjennom å gjere mennesket meir opplyst, danna og ueigennytting.

Men dette kjem ikkje av seg sjølv, som eit resultat av ei usynleg hand, slik Smith byggjer dei marknadsøkonomiske teoriane sine på. Ifylgje Fukuyama må dei styrast, med hjelp av menneske og organisasjonar i det sivile samfunn, statlege institusjonar og profesjonar.

Moralsk danning

Her trekkjer Fukuyama meir på Smiths moralfilosofi enn dei klassiske marknadsøkonomiske teoriane i liberalismen, sidan han som Smith legg til grunn at moralsk danning kjem frå sosial røynsle og samkvem.

Utfordringa i den samanheng, slik Fukuyama ser det, er at rekkevidda til det einskilde mennesket over tid har vorten gradvis større – frå «friheten til å adlyde regler innenfor et eksisterende rammeverk til at man kan lage sine helt egne regler». Staten må difor, meiner Fukuyama, spele ei sterkare rolle i den moralske danninga.

Korleis det skal skje når stadig fleire land vert mindre demokratiske, skriv Fukuyama ikkje så mykje om. Han er meir oppteken av korleis det liberale demokratiet som idé kan og må reformerast for å overleve seg sjølv.

Sentralt i den samanheng står ytringsfridomen, som er ein grunnleggjande verdi i eit liberalt demokrati med toleranse for ulike meiningar.

Skal liberalismen i den samanheng ha noko å tilby oss framover, må me ifylgje Fukuyama «anerkjenne behovet for en statlig styring» og legge bak oss «den nyliberale epoken der staten ble demonisert som en selvskreven fiende av økonomisk vekst og individuell frihet». Kanskje me kan kalle det ei form for statsliberalisme?

Jan Erik Grindheim

Fyrsteamanuensis ved Universitetet i Søraust-Noreg og statsvitar i tankesmia Civita.