Økonomi

Sigurd Arnekleiv Bækkelund

redaksjonen@dagogtid.no

Tidspunktet for det tyske nyvalet kunne knapt vore verre: Tyskland er inne i andre året med resesjon, bilindustrien taper på den globale marknaden, eit samla næringsliv ber om føreseieleg og langsiktig politisk styring. Og likevel: Same dagen som det vart klart at Donald Trump blir USAs neste president, annonserte forbundskanslar Olaf Scholz at trepartikoalisjonen hans har brote saman. Nyvalet blir 23. februar.

Heilt overraskande var det rett nok ikkje. Regjeringa er historisk upopulær. Då ho tiltredde vinteren 2021, var det med eit ambisiøst reformprogram etter årevis med stillstand under Merkel. Nokre månader seinare invaderte Russland Ukraina.

Kanslar Olaf Scholz (t.h.) talar med finansminister Christian Lindner, før usemjene om økonomiske prioriteringar vart så store at kanslaren valde å sparke sin eigen minister og partiet hans ut av koalisjonen.

Foto: Markus Schreiber / AP / NTB

Tyskland måtte omstille energiforsyninga frå russisk gass, energiprisane auka, og regjeringa måtte flytte fokuset over frå reform til krisehandtering. Regjeringa fekk fullført kring ein tredel av punkta i regjeringserklæringa. Til gjengjeld har ho tatt val som vil prege Tyskland i tiår framover – anten det gjeld opprusting av forsvaret, Bundeswehr, eller overgangen frå russisk gass til grønt hydrogen.

Bundne til masta

Men dette har kosta. Nett det har vore det sentrale problemet for koalisjonspartnarane. Dei deler eit liberalt verdisyn, men ser ulikt på økonomien. Medan Scholz’ sosialdemokratar og Dei grøne gradvis har opna opp for auka statlege investeringar, vil dei høgreliberale Fridemokratane og partileiar Christian Lindner ha lågare skattar og stram budsjettdisiplin.

Lindner viser til den såkalla gjeldsbremsa, ein grunnlovsparagraf med eit liknande føremål som den norske handlingsregelen. Han slår fast at staten ikkje kan ta opp meir gjeld enn 0,35 prosent av bruttonasjonalproduktet kvart år. Det er eit tal som gir lite økonomisk handlingsrom. Rett nok kan ein gjere unnatak for notidige kriser, slik som covidpandemien, men ikkje for å førebygge framtidige kriser, anten det er svekkinga av infrastrukturen eller nye klimatiltak.

Til slutt vart usemjene om økonomiske prioriteringar så store at kanslaren valde å sparke sin eigen finansminister og Fridemokratane ut av koalisjonen. Nyval var betre enn å halde fram.

Atterhald og etterslep

Ein treng ikkje å reise langt for å sjå konsekvensane av den tyske sparsemda. Infrastrukturen forfell. Då eg reiste frå Praha til Dresden i sommar, var toget fire timar forseinka og måtte skuvast over grensa med eit tsjekkisk dieseltog. «Typisk Deutsche Bahn», sukka medpassasjerane.

Vel framme i Dresden tok eg trikken over Carolabrücke til andre sida av Elbe. Fire veker seinare kollapsa brua utan førevarsel.

Brukollapsen vart omtalt som eit symbol på tilstanden i den tyske infrastrukturen. Over 16.000 bruer i Tyskland har presserande trong for vedlikehald. Det står ikkje stort betre til med jarnbanen. Toga er stadig mindre punktlege. Ein intern rapport hos Deutsche Bahn i fjor synte at etterslepet er på 89 milliardar euro. Det finst framleis delar av jarnbanenettet som ikkje har vore opprusta sidan Tyskland var eit keisardøme.

Den 11. september rasa Carolabrücke i Dresden saman. Kvar tiande bru i Tyskland har presserande behov for sanering.

Foto: Markus Schreiber / AP / NTB

Faksfetisjismen

Også den digitale infrastrukturen har vore nedprioritert lenge. I verdas tredje største økonomi nyttar framleis 80 prosent av verksemdene faks. Ein av grunnane er at dette går for å vere den mest effektive måten å kommunisere med forvaltninga på.

At ineffektiviteten til tysk byråkrati kan vere avskrekkande, fekk eg sjølv erfare då eg som student i Berlin skulle sende inn ein førespurnad om eksamen. Svaret kom to månader etter at eksamenen var unnagjord, stila til «Frau Bækkelund.» Eg hadde vore dum nok til å nytte e-post.

Mykje tyder på at eg ikkje er åleine om problemet. 14. november publiserte forskingsinstituttet Ifo ein rapport som slo fast at manglande digitalisering av byråkratiet kostar staten og næringslivet 146 milliardar euro årleg.

«Hadde Tyskland hatt eit nasjonaldyr, ville det nok vore sparegrisen.»

Tysk aleinegang

Etterslepet påverkar også vekstpotensialet. Rett nok er ikkje dårleg infrastruktur – anten han er fysisk eller digital – den einaste grunnen til at Tyskland har vorte mindre attraktivt å investere i dei siste åra. Høge energiprisar og få fagarbeidarar tel òg. Men den konsekvente sparsemda gjer Tyskland til eit unnatak: I USA har Biden-regjeringa sett i gang massiv opprusting av infrastrukturen og industrien, og i EU har Mario Draghi lagt fram ein ambisiøs investeringsplan, medan kinesarane satsar på å bygge opp heimleg høgteknologisk industri ved hjelp av statlege overføringar. Slik legg dei til rette for framtidig vekst.

No byrjar stadig fleire å diskutere om gjeldsbremsa må reformerast. Tilhengarane av ordninga slik ho er i dag, viser til at Tyskland har klårt lågast statsgjeld i heile G7, og at ho bidreg til sunn budsjettdisiplin.

Til samanlikning har den nye franske regjeringa nyleg varsla at dei må kutte 60 milliardar euro i komande statsbudsjett for å redusere statsgjelda. Statsgjelda er nesten dobbelt så høg i Frankrike som i Tyskland.

Kritikarane peiker på at det tyske gjeldstaket vart sett for å handtere statsgjelda slik ho var under finanskrisa i 2009, og at det må tilpassast dagens økonomi. Ikkje minst meiner dei at etterslepet kan ende opp med å verte dyrare enn summen ein sparer inn.

Både OECD og det økonomiske ekspertpanelet til den tyske regjeringa har oppmoda til å løyse varsamt opp i reglane, slik at ein opnar opp for strategiske investeringar. Sveits, som i utgangspunktet har ei enda strengare gjeldsbremse enn Tyskland, gjer til dømes unnatak for utbetring av jarnbanen. Det har den nyss avgåtte finansministeren vore kategorisk avvisande til.

I dette spørsmålet har Lindner fleirtalet av veljarane med seg. Den noverande gjeldsbremsa har høgare oppslutning hos tyskarar flest enn hos fagøkonomane, som er langt meir delte. Gjennomsnittstyskaren vil ha stabilitet og likar ikkje økonomisk risiko eller gjeld.

Den tidlegare franske finansministeren Bruno le Maire var nok inne på noko då han peika på at det tyske ordet for «gjeld», Schuld, også tyder «skuld» og «synd». Kreditt er ikkje berre eit økonomisk spørsmål. Det er også moralsk.

Spare seg til fant

I staden er Tyskland ein nasjon av småspararar. Nest etter nederlendarane er tyskarane den folkesetnaden i EU som set mest av inntekta til side. Dette har lange tradisjonar. Dei første moderne sparebankane i verda vart grunnlagde i den tysktalande verda. Ikkje minst har sparinga vore ein viktig del av oppsedinga: Mange eldre tyskarar hugsar godt dei såkalla sparingsautomatane som hang på barneskular i det tidlegare Vest-Tyskland. Framleis marknadsfører bankane sparing for born i form av kosedyr, teikneseriar og dataspel.

«Ikkje alle tyskarar trur på Gud, men alle trur på banken», skal EU-kommissæren Jacques Delors ha sagt. Hadde Tyskland hatt eit nasjonaldyr, ville det nok vore sparegrisen.

Spørsmålet er om sparekulturen gir den økonomiske tryggleiken folk ønsker seg. Tyskland er eit rikt land. Tyskarane, derimot, er ikkje rike – i alle fall ikkje om ein reknar etter formue. Inntekta er rett nok relativt høg, men medianformuen er lågare enn i tidlegare austblokkland som Slovenia og Slovakia.

Ingen store EU-land har meir ulik fordeling av formue enn Tyskland. Dei 10 prosent rikaste eig 60 prosent av formuen i landet. Prognosar tyder på at skilnadene kjem til å auke framover. I det tidlegare Aust-Tyskland, der høgreradikale AfD er i ferd med å etablere seg som det største partiet, er tala spesielt grelle: Her er formuen godt under halvparten av gjennomsnittet i vest.

Ein av grunnane til at medianformuen er så låg, er at dei relativt høge løningane ikkje blir investerte vidare i eigedom. Tyskland har ein klart større andel leigetakarar enn noko anna EU-land. Løningane vert ståande på konto. Der er dei sårbare for inflasjon. «Kaputtsparen», kallar ein det på tysk: å vere så oppteken av å spare at det går ut over dei økonomiske framtidsutsiktene. Dette gjeld både på stats- og på hushaldsnivå.

Mange tyskarar fryktar at inflasjon kan gi antidemokratiske krefter medvind.

Pengegaloppen

Det er altså ikkje berre ei moralsk haldning til sparing som pregar det tyske ordskiftet, men òg ei frykt for at sparebehaldninga skal tape verdi. Etter at Russland invaderte Ukraina, har inflasjonen tidvis vore på sitt høgste på 50 år. Den avgåtte finansministeren Lindner har gong på gong vist til at auka offentlege investeringar vil gjere vondt verre. Den frykta er han ikkje åleine om. Ei undersøking i oktober synte at prisstigning er det problemet tyskarane er mest uroa for.

Dette er ikkje berre uttrykk for ei realøkonomisk frykt, men også for eit hundre år gamalt traume. Tyskarane har mista sparepengane sine før.

Då oldemor mi flytta frå Østfold til Thüringen for å gifte seg på byrjinga av 1920-talet, kom ho til eit land prega av hyperinflasjon. Det kom tydeleg fram av breva ho sende heimover. Familien min har framleis frimerka, som syner prisauken: eit til 30 mark, det neste til 250.000 og det siste til 10 millionar mark.

I den nye heimen sprang svigermor hennar, som styrte i familiens kolonialforretning, rundt med koffertar fulle av setlar kvar kveld. Inntekta måtte omsetjast i varer før verdien sank neste dag. Svigerfar skal vere glad han var analfabet og aldri hadde lært å rekne på underskotet.

Sjølv om det er diskutabelt i kva grad hyperinflasjonen faktisk bidrog til nazistane si maktovertaking ti år seinare, finst det framleis ein latent angst for at inflasjon kan skade demokratiet.

Dåverande finansminister Lindner viste sjølv til denne uroa då han innleia under ein konferanse i november i fjor: «Inflation kills democracy.»

Vrangførestilling

Men det vil helst gå, om ikkje godt, så i alle fall betre. Det finst teikn til svak betring i tysk økonomi. Realløna stig att. Det gjeld òg for dei lågare samfunnssjikta, som nyt godt av at regjeringa har auka minsteløna.

Både inflasjonen og energiprisane er lågare enn i fjor, og OECD reknar med at tysk økonomi, som er sterkt eksportbasert, sakte, men sikkert vil byrje å vekse att frå neste år. I alle fall med mindre Trumps USA, som er Tysklands viktigaste eksportland, gjer alvor av lovnadene om meir proteksjonistisk politikk.

Eit anna spørsmål er når veljarane vil merke at ting går betre. Førebels har økonomien vore ein hemsko for regjeringa. Lindner og Fridemokratane risikerer å falle ut av parlamentet. Kanslar Scholz og Sosialdemokratane ligg bak høgreradikale Alternativ for Tyskland på målingane.

Scholz vonar nok at valet av Trump skal snu fokuset over på tryggleik og bidra til at veljarane flokkar seg om det trauste og velkjente. Forgjengaren Gerhard Schröder gjorde det same i 2002, då han gjorde motstand mot Irak-krigen til si sentrale valkampsak.

Det går neppe denne gongen. Dagen etter at kanslaren sparka finansministeren ut av regjeringa, synte ei meiningsmåling at berre 7 prosent la vekt på utanrikspolitiske spørsmål, slik som Ukraina-krigen.

Kanskje får kanslaren den same ubehagelege påminninga som dei amerikanske demokratane fekk denne hausten: I krisetider er det ofte dei nære, materielle behova som blir utslagsgivande i røystelokala.

Sigurd Arnekleiv Bækkelund er historikar og har studert i Berlin.