Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

«Naturmangfoldet og livsgrunnlaget må sikres for kommende generasjoner slik at vi overlater naturen og miljøet til våre barn i minst like god stand som vi overtok det fra våre foreldre.» Denne lovnaden har alle Erna Solbergs regjeringar stilt seg bak.

I praksis har Solberg-regjeringane gjeve kommunane så stor handlefridom i arealplanlegginga at det er fare for at naturmangfald og andre overordna omsyn ikkje vert godt nok sikra. Det varslar Riksrevisjonen i ein rapport som nyleg er send til Stortinget.

Riksrevisjonen har undersøkt bruken av såkalla motsegner, som skal vareta omsyn som naturmangfald, jordvern, folkehelse, strandsone, kulturminne, reindrift og trafikktryggleik i kommunal arealplanlegging. Grip til dømes ei planlagd vegbygging inn i store samanhengande natur- og kulturlandskap med viktige landbruks-, natur- og friluftsverdiar, kan Fylkesmannen krevje endring i planane.

Motsegner frå statlege eller regionale styresmakter må følgjast opp for at det kommunale planvedtaket skal vere juridisk bindande.

Sidan Erna Solberg overtok regjeringsmakta, er prosentdelen av kommuneplanar og reguleringsplanar som vert møtte med motsegner, nær halvert. «Det er risiko for at praktiseringen av innsigelsesinstituttet ikke i tilstrekkelig grad sikrer at nasjonale og vesentlige regionale interesser blir ivaretatt i planprosessene», åtvarar Riksrevisjonen.

Endra etter kritikk

Regjeringa stramma inn føringane for bruken av motsegner i 2014. Fylkesmannen fekk utvida ansvar for å samordne motsegner, og Kommunal- og moderniseringsdepartementet varsla: «Det forutsettes at innsigelsesmyndighetene viser stor varsomhet med å overprøve kommunestyrets politiske skjønn i lokale forhold.»

Kommunal- og moderniseringsminister Monica Mæland har i brev til Riksrevisjonen stadfesta at innstramminga var medviten politikk, som følgje av kritikk frå kommunane.

Ifølgje ei undersøking gjord på oppdrag frå kommunesektorens interesse- og arbeidsgjevarorganisasjon KS i 2012, vart det mellom 2007 og 2010 varsla eller fremja motsegner til nesten alle kommuneplanprosessar, og kommunepolitikarar oppfatta ordninga som ei tids- og ressurskrevjande detaljstyring.

15.000 fritak

I tillegg til at færre kommune- og reguleringsplanar vert møtte med motsegner, er det òg færre motsegner som vinn fram når dei går til avgjerd i departementet. Departementet har endåtil fått påpakning frå Sivilombodsmannen for å ha avgjort ei motsegnssak utan å ta omsyn til naturmangfaldlova.

Riksrevisjonen har òg festa seg ved at kommunane gjev mange dispensasjonar frå vedtekne kommuneplanar og reguleringsplanar. Plan- og bygningslova set strenge vilkår for dispensasjonar. Like fullt syner tal frå 352 kommunar at det i 2017 vart gjort over 15.000 gonger. Det inneber at det vert gjeve fritak frå vedtekne planverk i 20 prosent av alle godkjende byggjesøknader, ifølgje Riksrevisjonen.

– Utholar lovverk

Dag O. Hessen, som er biolog og professor ved Universitetet i Oslo, meiner varsellampene no bør lyse.

– Denne rundhanda dispensasjonspraksisen illustrerer problemet: Mykje lovverk vert uthola av ei forvalting der det til dels er tette band mellom aktørane, og der det ofte manglar kompetanse til å vurdere naturfaglege konsekvensar av utbyggingar.

Hessen er òg uroa over utviklinga i talet på motsegner.

– Den offisielle grunnen til innstrammingane var å gjere saksgangen i kommunane raskare og meir effektiv og å hindre omkampkultur. Realiteten er at det vert lettare å køyre gjennom utbyggingssaker, nedbygging og reguleringssaker som går ut over arealvern, biologisk mangfald og vern av grøntareal generelt. Dette går ikkje vegen for naturen og mangfaldet, seier han.

– Ikkje alltid ideelt

Dag og Tid har vore i kontakt med fylkesmennene som i dag dekkjer Buskerud, Vestfold, Telemark, Rogaland, Agder, Trøndelag og Troms og Finnmark. Alle stadfestar at terskelen for å fremje motsegner har blitt høgare, og at det har endra måten dei jobbar på. I hovudsak ved at dei avklarar eventuelle konfliktar med kommunane tidlegare i planprosessane og diskuterer seg fram til andre løysingar enn motsegner.

– Kommunane vert stadig flinkare til å sjå kva interesser som må varetakast, anten det er klima eller jordvern, og dei lyttar til råd. Det betyr ikkje at Fylkesmannen alltid får det slik han ideelt sett ville hatt det. Særleg i utbyggingssaker lyttar vi nok meir til lokaldemokratiet no enn vi gjorde tidlegare, seier Stein A. Ytterdahl, tidlegare Ap-politikar, som er fylkesmann i Agder.

Ifølgje Magnhild Meltveit Kleppa (Sp), fylkesmann i Rogaland, har endra praksis i departementet medført at det vert lagt større vekt på å finne kompromiss lokalt og regionalt framfor å sende motsegner til departementet.

Kleppa er blant dei som meiner Riksrevisjonen har rett i at praktiseringa av motsegner i dag ikkje godt nok sikrar dei overordna interessene ordninga skal verne om.

Fylkesmann i Telemark og Vestfold, Per Arne Olsen, tidlegare Frp-politikar, er usamd.

– Trekkjer du den konklusjonen, tek du ikkje med alle sakene vi no løyser før det kjem til motsegn, der kommunane forstår at saka kan ende med motsegn, og difor fjernar konflikttema frå kommuneplanen.

Slett ikkje overtydd

Miljøorganisasjonen Sabima, som jobbar med å stogge tap av naturmangfald, er slett ikkje overtydd om at samordning og kompromiss lokalt og regionalt i sum er det beste for naturen.

Dei syner til ei sak frå Porsgrunn kommune i Telemark som døme. Der var miljøvernavdelinga hjå Fylkesmannen kritisk til ei utbygging av bustader i område med mellom anna naturtypen hol eik, som skal ha ekstra vern etter naturmangfaldlova. Men motsegna vart avskoren i samordningsprosessen.

– Eg trur det har vore viktig med meir dialog og samarbeid med kommunane, og det ville vore bra om mange av sakene som vart løyste utan motsegn, no går i favør av naturen. Problemet er at naturen vinn for sjeldan, og det finst ikkje oversikt over desse sakene. Riksrevisjonen tilrår at følgjene av innstramminga bør greiast ut, nettopp fordi det er tvil. No ligg bevisbyrda hjå regjeringa, seier Anne Breistein, som er politisk rådgjevar i Sabima.

– Balanserte avvegingar

Dag og Tid har spurt Kommunal- og moderniseringsdepartementet om dei kan forsikre at praktiseringa av motsegnsordninga i dag ikkje går på kostnad av naturmangfaldsomsyn og andre viktige interesser.

Statssekretær Lars Jacob Hiim (H) syner til at arealplanlegging inneber avvegingar mellom lokale, regionale og nasjonale interesser, og mellom bruk og vern av areala.

– Eg meiner plansystemet er eit godt system for å avvege ulike interesser, og at kommunane i all hovudsak gjer balanserte avvegingar i planlegginga.

Han seier departementet vil vurdere oppfølginga av dei konkrete framlegga til Riksrevisjonen i samarbeid med andre departement.

I tillegg skal kontroll- og konstitusjonskomiteen på Stortinget seie sitt om funna til og råda frå Riksrevisjonen. Den jobben er ikkje starta enno.