Valår

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Etter at grunnlovsforsamlinga av 1787 var ferdig, gjekk Benjamin Franklin ut av Independence Hall i Philadelphia, og kona til ordføraren i byen kom bort til han. «Kva har vi fått, doktor? Ein republikk eller eit monarki?» Franklin såg bort på henne og smilte: «Ein republikk, om de kan makta å halda på han.» Svaret hadde mange lag, og sitatet er eit av dei mest kjende i amerikansk soge. Kvar gong republikken er i krise, vert spørsmålet stilt: Kjem republikken til å overleva? Sjeldan har spørsmålet vorte stilt oftare enn no. Sist fredag tok kulturkrigen endå ei vending til det verre. Ruth Bader Ginsburg, ein venstreorientert domar i Høgsteretten, døydde i ein alder av 87. Donald Trump og Senatet har no høve til å utnemna ein konservativ høgsterettsdomar.

Det er no 47 år sidan Høgste­retten i Roe mot Wade-domen sa at ingen delstat hadde lov til å nekta kvinner abort før fosteret var levedyktig utanfor mors liv. I praksis vart det eit påbod om ei abortgrense på mellom 21 og 24 veker etter at graviditeten byrja. Men ein del delstatar har endå meir liberale regime, og tilhengjarane av desse regima veit å provosera konservative som meiner at det amerikanske abortregimet er for mildt. I fjor innførte delstaten New York er regime som sa at abort er lovleg etter 24. veke dersom det er fare for mors liv og helse eller at fosteret ikkje er levedyktig. Liv og helse er vage termar, men delstatsforsamlinga sette ikkje grenser og gav ikkje definisjonar. Dei overlèt tolkinga til helsepersonell og mødrene. Dette påstår motstandarane fører til at abort i New York i praksis er lovleg heilt fram til fødselen.

Abort er ikkje drap

I tillegg avkriminaliserte New York abort sjølv om fosteret er levedyktig. Tradisjonelt i USA har det vore slik at om ein drep eller skader ei kvinne slik at eit levedyktig foster ho ber på, døyr, skal ein tiltalast for drap. Det gjeld ikkje lenger i staten New York. Ein mann som drap ei gravid kvinne, vart ikkje tiltalt for dobbeldrap av påtalemakta. Dei sa at dei berre hadde heimel til å tiltala han for eitt drap. Då det nye regimet vart vedteke, gav guvernøren, Andrew Cuomo, ordre om at området der World Trade Center stod, og der minnesmerket no er, skulle lysast opp i rosa for å feira liberaliseringa. Handlinga roa ikkje ned kulturkrigen.

Tilhengjarar av det liberale regimet i New York og i andre statar seier at om Ginsburg vert erstatta av ein konservativ domar, kan regimet i New York verta ulovleg. Andre går lenger og seier at abort kjem til å vera heilt ulovleg over heile USA. Det siste skjer neppe, sidan det sjølv med ein ny konservativ medlem framleis er fleirtal for abort før levedyktig alder i domargruppa. Juristar vegrar seg dessutan mot å skapa heilt nye rettstilstandar utan basis i historia og sedvane.

Mykje kan verta endra

Men ja, ein god del ting kan verta endra med ein ny konservativ domar. Det kanskje viktigaste er avtalefridomen, som amerikanarane har etter grunnloven. Men kva er avtalefridom? Sei det. Er til dømes minsteløn eit åtak på avtalefridomen? Det meinte alle høgsterettar til dei ikkje lenger meinte det. Franklin D. Roosevelt fekk til slutt innført minsteløn, ein dom som mange meinte kom etter politisk press. Og nett under Roosevelt kom den største konstitusjonelle krisa i amerikansk soge etter borgarkrigen.

Før og under Roosevelts fyrste periode var den amerikanske høgsteretten prega av det vi kan kalla grunnlovskonservatisme. Grunnloven vart tolka smalt og bokstaveleg. Og grunnloven var særleg prega av motmakt, for at republikken skulle vara, og amerikanarane med Franklin skulle «kunne halda på han.» Presidenten vert vald, guvernørar vert valde, parlament vert valde – det er utruleg med val i USA. Men grunnlovsendringar er berre moglege gjennom semje mellom sentralmakta og delstatane. Å endra grunnloven er svært vanskeleg. Men kva grunnloven seier, er det høgsteretten som avgjer. Roosevelt såg seg lei på dette.

New Deal, den økonomiske hjelpepakken Roosevelt prøvde å setja i gang, var langt på veg ein kommandoøkonomi prega av korporatisme, som Noreg har store innslag av, særleg innanfor landbruk. Fordelen med eit slikt system er at det skaper arbeidsplassar. Når ein har faste produksjonskvotar og samarbeid med sikte på å minska konkurranse, kan ein verna arbeidsplassar som elles hadde vorte konkurrerte vekk. Ulempa er sjølvsagt at eit slikt system er mindre effektivt. Når staten fortel kor mykje ein kan produsera, korleis og til kva prisar, vel, då løner ikkje innovasjonar seg særleg mykje.

Mykje rauk

I 1935 rauk mykje av reguleringsregimet Roosevelt hadde innført. Éin regel gjorde det nemleg nær umogleg å selja ein og ein kylling slakta på kosher-vis, og førte til store oppslag i pressa etter at nokre ortodokse jødar fekk bøter. Dei jødiske slaktarane nekta å godtaka bota og anka heile vegen opp. Høgsterett kom til at regelen var grunnlovsstridig, og sa samstundes at Roosevelts påstand om at det strenge reguleringsregimet kunne innførast av di USA på grunn av depresjonen var i unntakstilstand, ikkje heldt. Det er ikkje til å koma forbi at konservative domarar øydela mykje av New Deal ved å hevda at Roosevelt ikkje respekterte grunnlovsverna fridomar, særleg den frie avtaleretten.

Roosevelt fekk nok, og her kjem dagens høgsterettskrise inn. Då Trump annonserte at han ville peika ut ein ny kandidat som Senatet kan røysta over alt før valet i november, sa minoritetsleiaren i Senatet, demokraten Chuck Schumer, at «ingenting er utelukka», og han lova å gjennomføra «heilt nye tiltak» for å hindra at høgsteretten fekk eit klart konservativt fleirtal. Spørsmålet han svara på, var om demokratane etter valet ville gjera det same som Roosevelt prøvde å gjera. Det heile er komplisert, men lat oss prøva å nysta litt.

Utsetjing av avrøysting

Før Obama hadde ikkje Trump og det republikanske fleirtalet kunna gjort det som dei no ser ut til å vilja gjera, nemleg på kort tid å tvinga gjennom ein ny domar med eit smalt fleirtal. Før var det ein senatsregel som i praksis sa at 60 av 100 senatorar måtte godkjenna ein nominasjon frå presidenten. Dersom det ikkje var eit så stort fleirtal, kunne motstandarane av ein nominasjon driva med såkalla filibustering, ein forhalingstaktikk som i praksis går ut på å tala uendeleg lenge for å hindra ein nominasjon i å nå fram til avstemming. Obama var sterkt motstandar av filibustertaktikk og har kalla det «ei overleving frå raseskiljetida», noko han i og for seg har rett i. Sørstatssenatorar nytta i si tid uendeleg med taletid for å hindra at svarte fekk dei same demokratiske rettane som kvite. At det stort sett var demokratiske senatorar som nytta taktikken, er ei anna soge.

Då er vi framme ved «atombombeløysing», som ho vert kalla. Presiding officer er ei litt særmerkt rolle i det amerikanske Senatet, men dette er den personen som til kvar tid skal syta for at Senatet etterlever eigne reglar. Av og til er det visepresidenten som har rolla, og er det ikkje han, er det som regel ein senator frå fleirtalet, og i heilt særmerkte tilfelle er det høgsterettsjustitiariusen som har rolla. I 2013 hadde demokratane fleirtalet i Senatet, med 52 mot 48. Republikanarane hadde altså høve til å hindra Obama i å få nominert domarar og politisk utnemnde byråkratar gjennom filibustertaktikk, og det gjorde republikanarane. Dei hindra Obama i å gjera det han ville, og Obama bad difor Harry Reid, som var majoritetsleiar, om å taka i bruk «atombombeløysinga», som inneber at ein senator når som helst, med støtte i grunnloven, kan be om at simpelt fleirtal er nok for å få vedteke ein nominasjon.

Atombombeløysinga

Alle senatsfleirtal har vegra seg mot å taka i bruk atombombeløysing» av di dei veit at når dei ein dag hamnar i mindretal, kan motparten gjera det same mot dei. I 2013 var han som var presiding officer, demokrat. Han sa ja til å setja regelen om at 60 må røysta for i ein nominasjon, til sides, for å hindra filibustertaktikk. Deretter røysta Senatet gjennom nominasjonane til Obama til ulike føderale domstolar med simpelt fleirtal. Den nye regelen som Senatet den dagen vedtok, hadde eit unnatak: nominasjonar til Høgsteretten. Men i 2017 prøvde Trump å få gjennom nominasjonen av Neil Gorsuch til Høgsteretten. No hadde republikanarane fleirtalet, men demokratane var mange nok til å hindra nominasjonen. Republikanarane viste til kva demokratane hadde gjort i 2013, dei røysta så gjennom at eit enkelt fleirtal var nok. Atombombeløysinga, som alle tidlegare senat har vegra seg mot å nytta, viste seg å fortena namnet sitt. Og dimed treng ikkje det amerikanske senatet lenger å ha brei semje når føderale domarar skal utnemnast.

Men det finst ei anna løysing: Roosevelt-løysinga. Det er denne demokratane siktar til når dei seier dei vil gjera alt for å hindra eit stort konservativt fleirtal i Høgsteretten. Vert løysinga teken i bruk, kan ein verkeleg byrja å tenkja over det Benjamin Franklin sa i 1787. I 1937 føreslo Roosevelt at presidenten kunne utnemna ein ny domar for kvar medlem av Høgsteretten som var over 70 år og seks månader, avgrensa oppover til seks domarar. Roosevelt hadde sett seg frykteleg lei på at Høgsterettens insistering på avtalefridom galdt på så mange område. Dette vart den største skandalen i Roosevelts tid som president; han vart skulda for å vilja underminera grunnloven.

For å gjera ei lang historie kort: Berre nokre få veker etter at Roosevelt kom med framlegget, bøygde Høgsteretten av. Dei tillèt innføring av minsteløn, som ein lyt seia er noko anna enn det grunnloven seier om avtalefridom. Men i Senatet tapte Roosevelt så det song. Framlegget kom ikkje eingong til avrøysting. Eit stort fleirtal av demokratane sa seg usamd med Roosevelt. I praksis var berre ein femtedel av senatet på Roosevelts side.

Kva seier Biden?

Etter alt å døma får demokratane eit klart fleirtal etter valet i november. Om dei vil, kan dei då gje Joe Biden, om han vinn, løyve til å gjera det Roosevelt ynskte å gjera. Det vi kan slå fast no, er at same kva som skjer, vil den amerikanske valkampen verta prega av debatten om kva som skal skje med Høgsteretten etter valet.

Skal Biden få hindra at dette vert det store spørsmålet, må han avvisa at han vil prøva på det same som Roosevelt. Og det må også visepresidentkandidat Kamala Harris.

Elles vann Roosevelt. Frå han vart valt, til Richard Nixon vart valt, vart det berre utnemnt liberale domarar. Men ingen republikansk president har prøvd å gjera det Roosevelt prøvde å gjera.