Svensk val

Håvard Rem

post@rem.no

Eldsjeler kan gjera ein skilnad, som brørne Amin, mellom vener Snipp og Snapp. Fødde med eitt års mellomrom fyrst på 1990-talet var Alan og Ari kring 25 år då dei fann ut dei ville gje born og unge i lokalsamfunnet ein betre kvardag. Som nytilsett lærarvikar i Angered utanfor Göteborg spurde storebror Alan elevane sine om sommarferieplanane deira, og då det gjekk opp for han at fleirtalet skulle gå heime, drog han i gang ein fotballskule som heldt dei aktive gjennom sommaren.

– Målet med prosjektet er fyrst og fremst at jentene her i Angered vert integrerte, fortalde han til Sveriges Radio for to år sidan.

Samstundes vart veslebror Ari tilsett som idrettskonsulent i Västsvenska Idrottsförbundet, med ansvar for å koordinera Street Games-aktivitetane, eit prosjekt han sjølv hadde sett i gong då det gjekk opp for han at levealderen i utsette område låg ti år under landssnittet. I dag har 10.000 born og vaksne gjort seg kjende med ein eller annan idrett gjennom Street Games, og nye område kjem til. No står Biskopsgården for tur.

Andre brør frå same område, i same alder, i same år, vart i staden framandkrigarar for IS. Amin-brørne måtte ha kriga mot IS, gjeve den kurdiske bakgrunnen deira, men dei valde i staden å kjempa for eit betre Sverige. Faktisk byrja storebror Alans tilhøve til skulen på Lövgärdet då han vart tilsett som vakt i frikvartera for å stogga dei som freista å rekruttera elevar til IS. Han vart så godt lika av dei unge at han fekk tilbod om eit vikariat som lærar.

Brørne vart fødde i Nord-Irak og kom til Sverige som to–tre­åringar. Ari fortalde for eit år sidan Aftonbladet:

– Då familien vår vart middelklasse, ville mamma at me skulle flytta til eit anna område. Men Alan og eg stogga flyttinga. Me meinte at borna her trong førebilete. Viss alle flyttar når dei får det betre, kven vert då att?

Tryggleik og rettferd

Før Ari fekk jobb i idrettskretsen var han sjølvsagt teknikar på Volvo. Slik Saab har vore hjørnesteinsverksemda i Trollhättan, er Volvo det i Göteborg. Volvoland ligg i Hisingen vest for sentrum, ei øy på storleik med Smøla og Stord, men med 130.000 innbyggjarar. Eit industriområde av slike dimensjonar har me aldri hatt i Noreg. Og då tek me smilande høgd for at halve Hisingen høyrde til Noreg fram til Roskilde-freden, men det var 269 år før den fyrste Volvoen rulla ut av fabrikklokala i 1927.

Sjølv vaks eg opp i eit norsk industriområde som i stordomstida kring 1970 hadde nær 1000 tilsette, og der Arbeidarpartiet jamleg hadde reint fleirtal i ein kommune som vart eit sosialdemokratisk utstillingsvindauge i nasjonal målestokk. Volvoland vart det i global målestokk, med 60.000 tilsette arbeidarar på 1970-talet. Det har knapt vore ein annan stad og periode der så mange menneske har opplevd ein så høg grad av tryggleik og rettferd. Bilane dei laga, dei tryggaste i verda, vart i seg sjølve eit symbol på livet i Volvoland.

Truleg har aldri dei økonomiske skilnadane vore mindre for så mange, samstundes som fridomen og likestillinga for den einskilde auka. Lov og orden låg aldri øvst som viktigaste valsak for veljarane, av di lov og orden herska. Ved valet i 1968 gjekk 50,1 prosent av røystene til Sveriges socialdemokratiske arbetareparti, sjølve tryggleikspartiet. Medan høgresida har tenkt at meir politi gjev meir tryggleik, har sosialdemokratane meint at meir rettferd gjev meir tryggleik. Rettferd er eit middel og ein føresetnad, men målet er tryggleik.

Slik miljø og migrasjon er sakene som høvesvis MP og SD ikkje kan mista eigarskapen til utan å mista seg sjølve, er tryggleik den eine saka dei sosialdemokratiske folkhem-partia ikkje kan mista eigarskapen til utan å forvitra. Truleg finst ikkje den landsfaderen som kan roa veljarane med at tryggleiken i landet vert mindre for å fremja global rettferd.

Lövgärdet skule

At Volvoland i dag har vorte mellom dei områda i Skandinavia med minst tryggleik og rettferd, fortel historia til Alan om. Tidleg torsdag 11. mai i fjor var han som vanleg på veg til Vaniljgatan, rett utanfor Lövgärdet skule, for å parkera før han tok fatt på arbeidsdagen som lærar. Han nytta den gamle, grå Hondaen til veslebroren. Ikkje langt unna sat ein mann parkert i ein blå Renault Clio med tildekte vindauge, men dei aller fleste som strøymde forbi parkeringsplassen var born og unge på skuleveg. Eit mosjonsløp med 1200 elevar vart arrangert i Lövgärdet same morgon.

Alan køyrde i låg fart medan han såg etter ein ledig plass. To maskerte menn nærma seg bilen. Dei tøymde pistolmagasina i vindauga til Hondaen, som stogga mot ein stor stein, medan dei maskerte sprang til den ventande Renaulten. Eit ukjent tal born, mange mellom ti og femten år, såg og høyrde avlivinga av den unge og godt likte læraren.

Dei neste timane vart alle elevar og lærarar haldne innlåste på skulen. Renaulten vart etterlyst, og eigaren av Hondaen vart tilkalla. Då Ari vart møtt av ein gråtande politibetjent, utbraut han: «Varför hämtar ni någon som gråter? Vad är det som han ska säga till mig?»

– Heile Skule-Sverige er påverka, sa Gustav Fridolin i Miljöpartiet (MP) då han vitja Lövgärdet i ei minnestund etter mordet.

Fridolin er skuleminister og ein av dei nasjonale talspersonane i eit regjeringsparti som ikkje har partileiar, men eit partiprogram med ein visjon om å avvikla landegrensene i verda, med Sverige som føregangsland.

Biskopsgården

Den gamle landegrensa mellom Noreg og Sverige gjekk nett her i Biskopsgården, ein bydel som vert kalla särskilt utsatt av Göteborg-politiet, no go-sone av andre, og heim av dei som bur her, dei fleste med utanlandsk opphav. Ein føremiddag i august verkar alt fredeleg her. Ein student ventar på bussen, ein nybakt far trillar barnevogn. I biblioteket finn folk frå mange land bøker på endå fleire språk. Men på ei tavle heng svenskspråkleg informasjon om Trygg i Västra Hisingen, eit samarbeid mellom bydelsforvaltinga og politiet for å auka tryggleiken og minska lovbrota i Biskopsgården, og i Göteborgposten fortel butikktilsette at kundane forsvinn på grunn av ungdomsgjengar som stel openlyst og ropar «Rasist!» om ein tilsett freistar å hindra dei.

Verre er valden. Nær helvta av drapa i Göteborg dei siste åra er knytte til Biskopsgården. Av tretti gjengrelaterte mord er 25 uoppklara. Dei tjue personane som står bak brorparten av den alvorlege kriminaliteten er som Amin-brørne i tjueåra. Nitten av dei tjue er fødde i Sverige, og nitten har éin eller to foreldre som ikkje er fødde i Sverige.

Midt på ljose dagen ser eg rett nok ikkje andre skremde menneske enn to japanske kvinner som skal til Volvo-museet i Torslanda, og som har gått på feil buss og hamna i Biskopsgården. Men Volvoland er ikkje som før.

Meininga

Det er snart eit år og fire månader sidan Alan vart avretta. For to dagar sidan sa etterforskingsleiar Annika Johansson i Göteborg-politiet følgjande om statusen:

– Det händer ingenting just nu. Vi jobbar inte med det alls.

Kvifor ikkje? Eg spurde journalist Josipa Kesic som har dekt mordet for Sveriges Radio og som kjenner saka betre enn dei fleste.

– Kva trur du er grunnen til at politiet ikkje har funne gjerningspersonar og motiv bak mordet på Alan Amin?

– Som journalist har eg intervjua politi og etterforskingsleiaren som fortel at dei har gjort fleire hundre avhøyr av di mordet fann stad på eit torg midt på dagen og med mange vitne. Det som politiet meiner gjer det vanskeleg å løysa mordet, er at det rår ein tagnadskultur i Lövgärdet, og i dei andre forstadene til Göteborg òg.

– Kva trur du tagnadskulturen kjem av?

– Truleg av redsel for dei kriminelle.

– Står politiet utan spor?

– Samstundes seier politiet at dei har eit klart bilete av kva som hende og kven som kan stå bak, men at dei ikkje kan prova det av di gjerningsmennene var maskerte.

– Kva trur du kan ha vore motiv for mordet?

– Det er vanskeleg for meg å uttala meg om, men i området vert det spekulert vilt. Det einaste ein kan seia, er vel at det truleg ikkje er del av ein gjengkonflikt.

– Kven trur du kan ha stått bak mordet?

– Det vert spekulasjonar. Men det verka godt planlagd, og det hende heilt ope. Det verkar ikkje å ha vore ei spontan handling.

– Kvifor trur du det fann stad mellom så mange born?

– Det verkar som om det var meininga at menneske skulle sjå det.

Tagnadskultur

Tagnadskultur kjenner me frå einskildfamiliar der det har gått føre seg overgrep, eller frå lukka bygdesamfunn. At ein tagnadskultur får dominera i eit område med eit sekssifra tal menneske, rokkar likevel med tilvande og skandinaviske førestillingar om lov og orden, rettssamfunn og valdsmonopol.

Men tagnadskulturen er ikkje einaste grunn til at mordet ser ut til å verta uoppklara. Ein annan grunn er at politiet heile tida vert overmanna av nye saker. Så seint som i januar i år melde Göteborg-politiet at «vi har en klar uppfattning om vad som har hänt», men i det nye året har dei fått drygt 330 valdtektsmeldingar å bala med, to kvar dag, som er snittet i eit land med 7.000 valdtektsmeldingar årleg. Éi av ti saker vert oppklara. Delen av svenske kvinner som har politimeldt seksualbrot er på fem år tredobla, frå 1,5 prosent i 2011 til 4,5 i 2016.

Men heller ikkje dei mange hundre valdtektene får høgst prioritet, jamvel om sakene er ferske. Det er dei mange drapa og den dødelege valden i dei utsette områda som overmannar politiet. Onsdag fortalde Erik Nord, politisjef i Stor-Göteborg, til Göteborgposten:

– Sedan lärarmordet inträffat har vi utrett 16 ärenden till som handlar om dödligt våld i olika former.

Dei færraste drapa er oppklara. Lærdommen drabantbyborna tok av å vera vitne til avrettinga av læraren, vert styrkt av at mordarane verkar vidare i lokalsamfunnet. Tagnad er den nye tryggleiken.

Kontroll

Det er ikkje berre politiet som lyt vald gå i gløymeboka. Me heng ikkje med sjølve. Slik mappa til Alan legg seg nedst i ein vaksande haug av nye drapssaker, vert inntrykka frå dei hundre bilbrannane i bilbyane Göteborg og Trollhättan for tre veker sidan, synkroniserte og godt organiserte, gøymde under nye nettsider med nye valdsepisodar.

Men ein kjenning som får vita om Göteborg-opphaldet mitt, kjem då i hug det som hende, og lurar på om dei har funne ut av motiva. Nei, det veit ein ikkje, men éin hypotese handlar om at brannane var ein hemnaksjon frå ein narkotikafamilie som berre få dagar før vart hindra i å føra inn 100 kilo kokain i hamna i Göteborg, og som slik ville gjera det klart at dei ikkje godtek at styresmaktene blandar seg i forretningane deira.

Motiva for å avretta Alan er heller ikkje kjende. Eg får ein prat med Ari, men han vel å ha blikket mot framtida, oppteken av å planleggja og avhalda Street Games-arrangement i nye bydelar.

Var mordet gjengrelatert? Det trur ingen av dei som har uttala seg. Hadde Alan feil kjærast, eller visste han noko som gjorde han til eit farleg vitne? Det har ikkje vorte sannsynleggjort. Ein teori som politiet har nemnt offentleg, og som har fått stønad frå den iransk-kurdisk-svenske forfattaren, poeten og debattanten Soleyman Ghasemiani, er at avrettinga var æresrelatert. Kvifor? Det som særmerkte arbeidet til Alan, var ynsket om å aktivisera og integrera jentene i Lövgärdet, ikkje berre ved å få dei med i idretten, men òg ved å oppmuntra dei til å ta ei idrettsutdanning. Somme mislikte intenst at døtrene og systrene deira vart tekne av idretten.

Då avrettinga fann stad framom auga til borna, vann frykta. Då politiet gav opp å finna mordarane, vann frykta ein gong til. Kan henda vinn frykta ein tredje gong i valet om ni dagar. Før valet i 2014 rekna veljarane lag och ordning som den om lag tiande viktigaste valsaka. Ved valet no er ho mellom dei tre viktigaste.