Fram til 1970-åra var Den norske kyrkja i hovudsak konservativ både teologisk og politisk. I dag er kyrkja til venstre for sentrum i det politiske landskapet, med sterkt engasjement for miljø og likestilling. Det er ei politisk reorientering med til dels diffus teologisk forankring.

Den patriarkalske kyrkja gjennomgår ei stille feminisering. Det Jan Ove Ulstein kallar «oppbrotsteologien på det lange 70-talet», er eit svært langt 70-tal – det strekkjer seg eigentleg over meir enn fem tiår, frå slutten av 60-talet til i dag. Det gjeld ikkje mindre enn det store hamskiftet i Den norske kyrkja.

Dette har lenge, altfor lenge, vore oversett i historia om 68-opprøret, også i dei meir eller mindre vitskaplege framstillingane av det. Eit lenge dominerande innslag var AKP (m-l)-fenomenet. Jamført med Den norske kyrkja, som står i ei tradisjonshistorie som strekkjer seg over eit par tusenår, må AKP (m-l) reknast som ei døgnfluge – eit marginalt fenomen med eit rett nok fascinerande, nærmast uutsletteleg nærvær i det poetokratiske, mediale offentlege rommet.

Det 68-prosjektet historikaren Tor Egil Førland har leidd, gjev fortenestefullt eit rikare bilete, mellom anna i 1968 – opprør og motkultur på norsk (2006) og Ekte sekstiåttere (2008), men også det har medverka til marginalisering av teologi og kyrkje. Førland står med si neglisjering av trus- og kyrkjeliv trygt plassert i hovudstraumen av norske historikarar. Ottar Dahls Norsk historieforskning i det 19. og 20. århundre, ein klassikar i norsk historiografi (fyrste utgåve i 1959, fjerde i 1990), gjev ei systematisk oversikt over norske historikarar gjennom dei siste 200 åra.

Kyrkjehistorikarane er systematisk fråverande – dei finst ikkje, om vi skal tru denne monografien. Berge Furre er rett nok nemnd – som mjølkehistorikar (hovudoppgåve i historie i 1971: Mjølk, bønder og tingmenn), altså frå tida før han konverterte frå historikarlauget til prestestanden.

Norsk historieforsking har andsynes teologien vorte sitjande fast i frontlinene frå 1870-åra, med ei fundamental kløft mellom «sekulær»-historikarar og kyrkjehistorikarar. Det har vore ein meir eller mindre hemmeleg – eller krypto – materialistisk tendens i det norske historikarlauget. Det byrja med Edv. Bull, historieprofessor og Aps revolusjonære sjefideolog fram til han døydde i 1932. Halvdan Koht, den andre framståande Ap-historikaren i mellomkrigsperioden, var på sitt vis også han materialistisk.

Hos Jens Arup Seip – elev av både Bull og Koht og venstreopposisjonens historikar etter 1945 – vart det mest krypto: «En teolog tenker annerledes enn folk flest», påpeikte Seip: «Ingen teolog (om han tar sin teologi alvorlig) er sentral i åndshistorien.» Ottar Dahl var korkje krypto eller materialist – han var historikarlaugets historiograf.

Ulsteins Oppbrotsteologi på det lange 70-talet er ei rettkomen påminning om at også trus- og kyrkjelivet er ein del av norsk historie. Det er ei opplyftande og rik bok Ulstein legg fram – eit teologisk nybrotsarbeid. Det ettersporar det teologiske skiftet på ulike felt, så som Luthers toregimentslære, tilhøvet kristendom–sosialisme, sosialetikkens gjennomslag og den kvinneteologiske nyorienteringa.

Ulsteins bok kan stillast saman med Trond Bakkevig og Tomm Kristiansens Da Gud skiftet mening (2018), som med sin konsentrasjon om det kyrkjepolitiske utfyller Ulsteins reint teologihistoriske perspektiv. Samla rettar desse to bøkene eit forsømt blikk på kor mykje 68-opprøret hadde å seie for det teologisk-kyrkjelege hamskiftet.

Koplar ein teologi og kyrkje slik, vil perspektivet skuvast over frå oppbrotsteologi til transformasjonsteologi: Det lange 70-talet inneber ein indre, meir eller mindre vag teologisk transformasjon med store kyrkjeleg-institusjonelle følgjer. Den teologiske transformasjonen har vorte mindre eksplisitt og tydeleg som følgje av at den systematiske teologien gjennom generasjonar ikkje har høyrt til dei sterkaste sidene til norsk teologi. Det har dreidd seg om ein pragmatisk styrt, kyrkjepolitisk transformasjon med eit visst, ikkje alltid avklart teologisk akkompagnement.

Menighetsfakultetet (MF) var det teologiske tyngdepunkt etter 1945, men den meir eller mindre liberale fløya ved Det teologiske fakultet (TF), Universitetet i Oslo, hadde sjølvsagt teologiske tungvektarar som Nils Alstrup Dahl og Einar Molland, på 60-talet avløyste av Jacob Jervell og etter kvart Inge Lønning.

Av desse var Jervell den mest radikale både teologisk (mellom anna i den skarpe striden om «den historiske Jesus») og politisk (radikal sosialdemokrat), med eit slags klasseperspektiv i forkynninga si. Lønning var ei eksistensteologisk, ironiserande krysning av Martin Luther og avmytologiseringsteologen Rudolf Bultmann: evangeliet som ei frigjerande kraft for permanent kritikk av lova og tradisjonen.

Ulsteins tese om at den tradisjonelle striden mellom MF og TF vart overskriden ved 68-opprøret, stemmer vel strengt teke fyrst for 1990-talet, då Berge Furre vart professor på TF og med sin fusjon av sosialpietisme og venstreradikalisme vart ein tonegjevande figur.

60-talsopprørets transformasjon av Den norske kyrkja fekk si symbolske fullbyrding med den i 1968 ganske usannsynlege alliansen Aarflot–Furre. Dei to kyrkjehistorikarane Andreas Aarflot, primas for biskopane, og den venstreradikale SV-politikaren fann kvarandre på 90-talet i ein stadig meir samstemt kyrkjepolitisk lidenskap: eit kyrkjeleg reformprogram med tyngdepunkt til venstre.

Furres innverknad på 68-opprøret og arven etter det er merkverdig fråverande hos Ulstein, bortsett frå som oversiktshistorikar. Furre var i røynda kontinuerleg til stades i det lange 70-talet, fyrst som radikal intellektuell i kampen mot m-l-arane og sidan som kyrkjeleg reformagent.

Ulsteins studie har som undertittel: «frigjeringsteologi, marxisme, sosialetikk». Marxisme var det eigentleg ikkje så mykje av på teologisk hald, ein marxisme light med ein forbigåande appell hos unge kristen-sosialistar. Frigjeringsteologi var det litt meir av, men langt meir sosialetikk, fyrst og fremst det. Den sosialetiske orienteringa var heilt sentral i det teo-kyrkjelege hamskiftet. Via sosialetikken vart marxismen og frigjeringsteologien reformulerte som ein sosialradikal idealisme i fleire variantar.

Eitt uttrykk var omforminga av Aps ideologi via teologen Tor Aukrusts sosialetiske tobindsverk Mennesket i samfunnet (1965–1966). Ap hadde sidan i 1923 følgt Bulls parole om å rekne den religiøse innstillinga til kvar einskild som ei privatsak som i alle høve ville døy vekk under sosialismen. Det kyrkjeframande Ap fekk ein retningsgjevande ideolog i Aukrust, idet partiet i 1975 gjennom sosialetikken hans gjorde kristendomen til ein del av den offisielle ideologien sin. Jesus vart sosialdemokrat – ei norsk oppfinning.

På 90-talet følgde Gudmund Hernes, partiets kyrkjeminister og sjølv presteson, opp med det nye KRL-faget i tråd med 1975-landsmøtets line: kristendomen som nasjonal integrasjonsideologi for eit fleirkulturelt samfunn. Nokre år seinare fekk vi eit nytt kapittel i den forunderlege dialektikken sosialdemokrati–kristendom: Sosialdemokratiske teologar gjekk i spissen for avviklinga av statskyrkja, også i den sosialdemokratiserte varianten hennar.

Aukrust formulerte sosialetikken sin tidleg på 60-talet og vart eigentleg aldri heilt godkjend på 68-hald. Det kjem kanskje fyrst og fremst av at han ville gje arbeidarpartistaten ein høgare etisk himmel, men det appellerte ikkje til radikale kristne sosialistar, som såg det sosialdemokratisk Ap som ein hovudmotstandar.

Sosialetikkens gjennomslag i Den norsk kyrkja var eigentleg ganske uavhengig av Aukrusts teologi. Han var internasjonalt inspirert. Eit avgjerande vendepunkt var det store møtet i Kyrkjeverdsrådet i Uppsala i 1968. Det opna blikket for den tredje verda, som hadde vore ei misjonsmark for kyrkja. «Møtet ble starten på en omveltning som kom til å ryste kristenheten, og radikalt endre Den norske kirke», heiter det i Da Gud skiftet mening. Synda var ikkje berre eit individuelt fenomen – synda låg i samfunnsstrukturane.

Ikkje berre den ytre misjonen fekk til dels ny retning, men også den indre: Oslo Indremisjon bytte namn til Kirkens Bymisjon. Gjennom 70-talet endra kyrkjediakonien seg frå å vere arbeid som den gode hjelparen gjorde, til å utvikle ei ny 68-inspirert form for profesjonalitet i eit omfattande samarbeid med det offentlege.

Stemningsskiftet vert illustrert ved den konservative Agder-biskopen Erling Utnem, som i 1976 fekk lese opp «hyrdebrevet» sitt på alle preikestolane i bispedømmet: «arbeidet for å avskaffe den eksisterende urettferdige verdensorden til fordel for en mer rettferdig orden må bli en hjertesak for det norske kristenfolk». I 2017 vart bymisjonens gateprest Kari Veiteberg biskop i Oslo – eit kraftfullt symbol på det kyrkjelege hamskiftet.

MF-teologen Gaute Gunleiksrud har rettmessig fått ein sentral plass hos Ulstein. Meir enn nokon annan var Gunleiksrud den som søkte å utforme ein frigjeringsteologisk posisjon. I Revolusjon i Guds navn (1968) formulerte han det sosialetiske mandatet til kyrkja ikkje berre som ei diakonal teneste som frukt av evangeliet – i ei flytande grense mellom evolusjon og revolusjon med ein sterkt eskatologisk bodskap.

Gunleiksrud ville i «Feministteologi som teologisk paradigmeskifte?» (1977) sameine det sosialetiske og det individualmoralske. Kort tid etter forlét Gunleiksrud akademia og teologien med artikkelen «Jeg tør ikke fly» med indirekte referanse til Erica Jongs feministiske bestseljar

Det er eit idéstraumdrag som glimrar med sitt fråvær i Ulsteins rekonstruksjon: kulturradikalismen. Dermed vert den elles instruktive presentasjonen hans av gjennombrotet for kvinneteologien mangelfull. Då Gunleiksrud snakka om feministteologien på slutten av 70-talet, hadde fleire kvinner gått føre.

Den fyrste var sjølvsagt Ingrid Bjerkås, som i 1961 vart den fyrste kvinnelege presten i Den norske kyrkja. Innan teologien høyrde Turid Karlsen Seim til avantgarden med artikkelen «Frihet, likhet – og underordning? Om synet på kvinnen i Det nye testamente» (1972). Ho var den fyrste norske kvinna som vart dr.theol., på avhandlinga Det doble budskap (1989), om kvinnesynet i Lukas-evangeliet. Til avantgardistane høyrer òg Dagny Kaul, som utarbeidde ein eigen variant av feministteologien.

Kvinneteologien har eigentleg ikkje noko med sosialetikken å gjere. Mens sosialetikken hadde sitt teologiske tyngdepunkt i meir lågkyrkjelege, til dels teologisk konservative krinsar, var kvinneteologien med unntak for Gunleiksrud eit liberalteologisk prosjekt.

Kvinneteologien er på sett og vis kulturradikalismens paradoksale teologiske framhald, for ifølgje Jon Elsters klassiske definisjon er kulturradikalaren ein person som er mot prestar, men for kvinnelege prestar. Kulturradikalismen fann ein viss atterklang hos TF-teologane, somme av dei. Derimot var han i på alle måtar hinsides for MF-teologane. Både Seim og Kaul høyrde til TF-teologien.

Kulturradikalismen er ein skandinavisk spesialitet, ikkje minst vesentleg i Noreg. Med si vekt på det liberale og individets rettar medverka kulturradikalismen til å immunisere norsk sosialisme alt på 30-talet mot den totalitære marxismen. Det er Francis Sejersteds poeng. Det norske 68-opprøret var òg eit antiautoritært opprør i kulturradikalismens ånd, framandt for m-l-arane som gav opprøret ei særeigen autoritær vending. Kulturradikalismen gav næring til den antiautoritære kulturrevolusjonen på 70-talet med parolen til den radikale kvinnerørsla om ikkje likestilling, men kvinnefrigjering. Vi har endåtil fått kulturradikale katolikkar – Hans Fredrik Dahl er ikkje den einaste.

Kvinnerørsla vart i Noreg ei statsfeministisk rørsle, det gjaldt også kvinnene sin innmarsj i det teologiske hierarkiet. Samanvevinga av stat og kyrkje gjorde den kvinneteologiske framrykkinga til ei statsfeministisk framrykking: den fyrste kvinnelege presten via det statsberande, kyrkjefjerne Ap i 1961, den fyrste kvinnelege biskopen i 1993, då via eit ikkje lenger så kyrkjeframandt Ap.

Det var «ei vekkingsstemning i 1968». «Det var midt i ei internasjonal revolusjonsstemning, ei vekkingsstemning», skriv Ulstein. Han snakkar også om «den sosialetiske vekkinga».

Fyrste gong eg høyrde Berge Furre, var i Studentersamfundet i Dovrehallen i 1969. Å høyre på m-l-arane minte Furre om å vere på vekkingsmøte på bedehuset. For AKP (m-l) var og vart verande ei vekkingsrørsle, med marxismen som ein religion. Dei hadde sett lyset, det vil seie Stalin og Mao; det snudde opp ned på livet, for ein del av dei, og dei gjekk pietismens politiske veg i ein eigenarta variant: «sjølvproletarisering».

Ulstein introduserer vekkingsomgrepet via Dag Solstad og hans Gymnaslærer Pedersens beretning om den store politiske vekkelsen som har hjemsøkt vårt land (1981). Vekkingsdimensjonen fanst nok ikkje berre i m-l, men fyrst og fremst der. Med det utvida vekkingsomgrepet sitt mistar Ulstein det særprega ved m-l-versjonen av 68-opprøret, eit avvik frå 68 som antiautoritært kulturelt oppbrot.

Vekkingsperspektivet skaper ugreie for den innsikta at 68-opprøret, også innan kyrkja, bygde på ei medvitsgjering via kunnskap om verda. Uppsala-møtet førte til vilje til handling, anten det gjaldt Vietnam, Sør-Afrika eller Israel/Palestina, i det heile teke konflikten mellom det rike nord og det fattige sør.

Vekkingsomgrepet er ueigna til å forstå gjennomslaget for sosialetikken og den transformerande verknaden han hadde i Den norske kyrkja, med det aktuelle framhaldet i eit miljøpolitisk forsvar for skaparverket. Kvinneteologien er heller ikkje eit vekkingsfenomen, men eit teologisk uttrykk for 68-opprøret som eit kulturradikalt fenomen.

Rune Slagstad

Institutt for samfunnsforskning

Artikkelen er ein nedkorta og omarbeidd versjon av Rune Slagstads føredrag då boka Oppbrotsteologi på det lange 70-talet, av teologen Jan Ove Ulstein, vart lansert 28. april.