Sandemoses Koestler-kritikk er på ingen måte eineståande. I si generelle form skriv han seg inn i ein tradisjon som går tilbake til både Helge Krogs og Arnulf Øverlands drepande ironiske åtak på politiske motstandarar (eg trur kanskje eg skal halde Sigurd Hoel unna i denne samanhengen), der latterleggjering og bitande satire var hovudelement og poenget svært ofte var å ta mannen snarare enn ballen.

Men når det gjeld det meir spesifikke innhaldet i kritikken, tru versus tvil og svik innanfor den kommunistiske rørsla, er det likevel ein annan tradisjon eg vil trekke fram. Det er arven frå Nordahl Grieg.

Sjølv ville Grieg neppe ha kalla seg kulturradikal, overtydd kommunist som han var til siste slutt, men det er mindre viktig i denne samanhengen. I det kulturradikale politiske miljøet som foreldra mine tilhøyrde på femtitalet, var han ein ruvande skikkelse og eit stort ideal. Han var jamvel så viktig at far min i 1962 var villig til å kannibalisere sitt eige tidsskrift Fossegrimen for å gjenopplive Nordahl Griegs tidsskrift Veien Frem, noko eg kjem tilbake til seinare.

Tidleg på sekstitalet var Nordahl Grieg òg framleis pensum på gymnaset. Eg hugsar korleis vi i norsktimane med stort engasjement diskuterte skodespelet Nederlaget, der temaet er oppstanden og kringsettinga av Pariskommunen i 1871, medan referansen i samtida var den spanske borgarkrigen. Alt her teiknar motsetninga seg mellom dei sterke og faste i trua som vil kjempe med alle middel, og dei som håper på ei fredeleg løysing. Den beiske erkjenninga i stykket, oppsummert av kommuneleiaren Delescluze etter at nederlaget er eit faktum, er at «godheten kan bare seire ved vold, det er det bitre vi har lært».

Men det er romanen Ung må verden ennu være (1938) som for alvor set spørsmålet om tru, tvil og svik i den revolusjonære rørsla på dagsordenen. Og han gjer det med direkte referanse til det som var eit brennande aktuelt tema den gongen boka kom ut: Stalin, det kommunistiske partiet og Moskvaprosessane.

Jamvel om delar av romanen er lagde til Spania under borgarkrigen (denne gongen utan omskriving), går mesteparten føre seg i Moskva på midten av 1930-talet, der vi følger den unge, naive engelske historikaren Leonard Ashley, som kjem til den fattige og utarma nye revolusjonære sovjetstaten for å studere gamle russiske skrifter. Han blir raskt kvervla inn i ulike miljø, utanlandske journalistar, internasjonale diplomatar, dekadente selskapsløver og mogelege spionar, og framfor alt ei lita gruppe unge revolusjonære kommunistar som tar han under vengene og lærer han om det nye samfunnet som dei kjempar så entusiastisk for.

Han forelskar seg i ei av dei, Kira Dimitrovna, og gjennom henne og den aldrande kommunisten Lebedeff, som blir ein slags farsfigur, blir han snart overtydd tilhengar av revolusjonen. Begge tar han venleg, men bestemt i skule: Kira som gjer narr av den naive vestlege «gumanismen» hans, og Lebedeff som forklarer han at det kommunistiske partiet er tvingande nødvendig.

Bakteppet for romanen er Hitlers aggressive opprusting i Tyskland og den framveksande fascismen i Europa. I Moskva går rykta om fascistiske sympatisørar og undergravarar av revolusjonen, og folk byrjar å bli arresterte.

Prosessane har starta. Eit vendepunkt i romanen er når Lebedeff sjølv blir arrestert, mistenkt for å samarbeide med fascistane. Når Ashley fortvilt prøver å få venene sine til å vitne om uskulda hans, får han vite av kjærasten Kira at det er ho som har angitt han. Desillusjonert vender han tilbake til England, blir pasifist og gir avkall på den revolusjonære trua.

Eit av Nordahl Griegs viktige forteljegrep er at vi som lesarar, til liks med Ashley, fram til dette punktet er overtydde om at Lebedeff er utan skuld. Han vert skildra som ein djupt truande kommunist, som rett nok tidlegare har vore på kant med partilinja, men som har angra seg og blitt tatt inn i gruppa igjen. Han er klok og reflektert, og gjennom store delar av romanen kan det sjå ut som om han er det viktigaste talerøyret til forfattaren. I ein sentral passasje seier han til den unge Ashley:

«– Den tid vil komme da De vil ønske å slutte dem til partiet, for å delta i denne striden. Prøven som venter Dem, er at De skal brenne for deres parti, når De synes det har urett.

Han så med harde øyne på Leonard:

– Ellers har vi ikke bruk for Dem.»

Derfor kjem det som ikkje eit lite sjokk på lesaren når vi få vite at Lebedeff faktisk er skuldig i det han blir tiltalt for. Han har samarbeidd med fascistane, han har drive sabotasje i fabrikkane og på kollektivbruka for å motarbeide revolusjonen, han har til og med stått for drap. Når han til sist tilstår, er det fordi han forstår at revolusjonen likevel vil sigre, og at det er den manglande trua som har fått han til å svikte. Full av anger bøyer han hovudet for dei som skuldar han for svik, og ber om tilgiving.

Her gjer Nordahl Grieg det motsette av Koestler, som i romanen Mørke midt på dagen (1940) lar kommunisten Rubasjov tilstå trass i at klagemåla mot han er falske. Han ofrar seg frivillig, fordi han framleis føler lojalitet til partiet. Lebedeff, derimot, tilstår fordi klagemåla mot han faktisk er sanne. Han er skuldig.

Eg las denne boka i 20-årsalderen, truleg på same tid som eg las Sandemoses kritikk av Koestler, og eg hugsar at teksten sjokkerte meg og gjorde meg djupt uroleg. Var det fordi han vanskeleg kan lesast som noko anna enn eit ope forsvar for Moskvaprosessane, som i boka blir framstilte som nødvendige for å demme opp for den framveksande fascismen?

Blei eg sjokkert fordi eg rett og slett ikkje kjende til Griegs standpunkt? Den Nordahl Grieg eg var blitt lært opp til å akte og respektere, var først og fremst den store antifascisten og forkjemparen for menneskeverd og rettferd, og eg oppfatta romanen Ung må verden ennu være framfor alt som eit brennande kampskrift mot fascismen.

Det er boka sjølvsagt òg. Men samstundes er ho altså noko meir, og i dag tenkjer eg at eg må ha visst det. Sjølv om dette ikkje blei snakka noko særleg om. På det tidspunktet eg las boka, på sekstitalet etter sterk oppmoding frå foreldra mine, som ein roman eg berre måtte lese, blei for eksempel Moskvaprosessane ikkje nemnde. Og eg spurde ikkje heller.

Kvifor spurde eg ikkje? Underleg, kan ein kanskje seie. Men i dag trur eg at i det miljøet foreldra mine sokna til, var det ein slags tagnad rundt dette spørsmålet, nesten som eit tabu, noko ein ikkje rørte ved.

Det same gjaldt Stalin meir generelt. Ein snakka lite om han. Men han blei heller ikkje fordømd, i det minste ikkje vilkårslaust. Eg har vener som kan fortelje at det framleis hang bilde av Stalin på veggen heime då dei var barn på femtitalet. Og det er klart at lojaliteten til den unge revolusjonære Sovjetstaten må ha sete djupt, ikkje minst på grunn av den heltemodige russiske innsatsen under krigen. Men likevel?

Mitt inntrykk er at synet på Stalin i det venstreradikale miljøet eg voks opp i, likna ikkje så lite på det som seinare skulle bli AKPs standpunkt: at Stalin var ein stor revolusjonær som dessverre gjorde alvorlege feil. Og at Moskvaprosessane måtte sjåast i historisk kontekst og i lys av det fascistiske trugsmålet.

Slik går det i alle fall an å lese ein petitartikkel som far min skreiv i 1956 i tidsskriftet Fossegrimen under pseudomymet Ivar Øyjore, der han skildrar eit fiktivt intervju med Stalin i ein draum, på kystruta mellom Bergen og Ålesund. Her blir Stalin til dels skildra både skjønsamt og med ein viss sympati, og samtalen kan vanskeleg lesast som anna enn eit forsøk på å forklare terroren i 1930-åra som dyster og kanskje nødvendig realpolitikk – fordi alternativet var verre.

Denne artikkelen las eg òg ganske tidleg, truleg før eg las Ung må verden ennu være. Det er derfor eg trur at eg må ha kjent til forsvaret for – eller kanskje vi heller skulle kalle det forsøket på å forstå – Stalin og Moskvaprosessane. At det ikkje først og fremst var dette som sjokkerte meg då eg las romanen, fordi dette var noko eg hadde vakse opp med, det var ein slags taus kunnskap.

Så kva var det då som skapte dette ubehaget som eg framleis hugsar? Kan det vere at eg alt den gongen oppfatta kommunisten Lebedeffs tilståing i boka som falsk og lite truverdig? Ho er nemleg det. I dag, når eg les romanen på nytt, framstår denne delen som underleg konstruert. Han er skriven for å passe i eit trusbilde. Og eg lurer på om det var det eg forstod, kanskje utan å vite det, den gongen i 20-årsalderen, og at det var dette som sjokkerte meg. At det Nordahl Grieg skreiv, rett og slett ikkje var sant, og at det gjekk an å lyge for å berge ei overtyding.

Og eg kan ikkje la vere å tenkje: Skjønte Grieg dette sjølv? Var denne boka, som blei den siste han skreiv før han som krigskorrespondent blei skoten ned i eit bombefly over Berlin i 1943, det siste fortvila forsøket hans på å halde fast på ei tru han inst inne visste ikkje lenger heldt?

Jorun Solheim

Jorun Solheim er antropolog og samfunnsforskar. Ho var medlem i AKP i åra 1973­–1981.