I dag er Nordahl Grieg nærmast blitt ein nasjonal heilagdom, og diktet «Til ungdommen» har snart fått plass i salmeboka. Svært få nemner no forsvaret hans for Moskvaprosessane. Men alt på femtitalet var denne sida ved Nordahl Grieg i ferd med å bli nedtona eller gløymd, og det gjaldt ikkje berre i det miljøet eg vaks opp i. Elles ville han neppe kunne blitt eit slikt kraftfullt symbol for den nye venstresida som fekk sitt gjennombrot ved overgangen til sekstitalet.

Då far min i 1962 lét tidsskriftet Fossegrimen inngå i det nye tidsskriftet Veien Frem for å vidareføre og heidre Griegs verk, var det ikkje minst etter påtrykk frå unge entusiastiske krefter i krinsen rundt avisa Orientering og det nystarta Sosialistisk Folkeparti, som Kjell Cordtsen, Jan Bull, Sigbjørn Hølmebakk og Georg Johannesen.

Sistnemnde har elles i ein venleg infam augneblink uttalt at Fossegrimen kan lesast «som brokker av en stor roman om og delvis av Torolv Solheim. Hans venner og feriegjester er bidragsytere». Dette er slett ikkje dårleg observert. Denne personlege og lett idiosynkratiske stilen forandra seg med det nye Veien Frem. Det tydelegaste eksemplet er kanskje Georg Johannesens eigen berømte og berykta leiarartikkel i nr. 2 1962:

«Dannet samtale med NATO-tilhengere er nå uønsket. Av tre grunner:

Det ville være høyst usaklig å diskutere med en mann som løper rundt med et ladd gevær. Ham er det saklig å slå overende. (...)

Økt bruk av skjellsord vil heve saklighetsnivået i norsk politikk. (...)

Vi har tenkt å overta makten i dette landet, og da har vi tenkt å stille Halvard Lange o.l. for en domstol. Der kan samtalen begynne.»

Det var kanskje ikkje så underleg at mange av dei gamle abonnentane forsvann. For sjølv om òg det gamle Fossegrimen hadde hatt ein sterk brodd mot Nato og USA, og i alle år hadde markert seg på den politiske venstresida, var dette språket annleis. Det var hardare og meir uforsonleg. Mykje av dette kom nok av at den politiske kampen var blitt skjerpa, og at motstanden mot arbeidarpartipolitikken var veksande.

Kampanjen mot atomvåpen starta i 1960 og hadde stor oppslutning. Det nye Sosialistisk Folkeparti blei stifta i 1961 og skulle alt året etter gå til det steget å felle regjeringa Gerhardsen etter Kings Bay-ulukka på Svalbard. Debatten om tilslutning til EF (som då heitte EEC) var i gang. Situasjonen var ein heilt annan enn på femtitalet, då ei skadeskoten og desillusjonert venstreside slikka såra sine i relativ tagnad. På mange vis målbar det nye Veien Frem tankane til ei venstreradikal rørsle som endeleg var komen på offensiven.

Eg minnest denne tida på starten av sekstitalet, mine eigne politiske ungdomsår på gymnaset, som ein sigersgang. Men eg hugsar ho òg som ei tid prega av sterkt uforsonlege motsetnader, retta mot alle som blei oppfatta å springe USA-imperialismens ærend, som opptredde som lakeiar for Nato. Det uforsonlege var til å ta og føle på, som openberra noko eg berre kan skildre som eit hat, djupt og inderleg opplevd. Eg trur at i det venstreradikale miljøet til foreldra mine må det ha vore lik ein demning som brast, der ein endeleg kunne gje uttrykk for oppsamla frustrasjon gjennom mange tiår, over urett, svik og reaksjonær politikk. Endeleg var det lov å seie sanninga om imperialismens folkemord, om kapitalismens brotsverk, om profittbegjær, atomopprusting og heimlege beredskapslover. Og i sentrum for denne fiendtlege politikken stod USA.

Mot brotsverka til USA-imperialismen bleikna alle dei misgjerningane som måtte ha skjedd på den andre sida. Det var i alle fall slik eg oppfatta det. Trass i parolen om det tredje standpunktet, uavhengig av maktblokkene, var det likevel openbert at den verkelege fienden var USA. Og det handla ikkje berre om kapitalisme og utbytting. Det handla om kulturell einsretting og fordumming, om forbrukarmentalitet og åndeleg sløvsinn. Eg meiner at eg ikkje tar for hardt i når eg seier at i omgangskrinsen til foreldra mine var det ikkje berre vanleg å hate USA – dei forakta alt landet stod for.

I dag tenkjer eg at dette altomfattande fiendebildet skapte ei form for blindskap, som skygga for det som måtte finnast av urett i det som den gongen heitte den kommunistiske verda. Det var ikkje lenger slik at ein forsvarte det som skjedde i Sovjet og austblokklanda. Men hatet mot USA gjorde at det likevel alltid blei eit spørsmål om relativ skuld. Når overgrepa til kommunismen blei målte mot Vestens misgjerningar, var det aldri særleg tvil om at dei siste var verst.

Dette var det tenkesettet eg lærte. Eg har ingen problem med å forstå det. Eg kan til og med forsvare at ei slik samanlikning nokre gonger kan være nødvendig. Likevel er det ikkje minst her eg finn likskapen med måten vi resonnerte på i m-l-rørsla. For sjølv om vi bytte ut USA-imperialismen med både USA og Sovjet, og våre analysar av verda var heilt annleis (og etter kvart blei den reine galskapen), var den generelle tankegangen likevel den same. Våre fiendar var alltid dei som stod for den verkelige vondskapen i verda, same kva som måtte ha skjedd blant våre «eigne». For det var jo vi som var dei gode. Sjølv om vi òg kunne gjere feil.

Det er dette eg kallar den gode viljen. Vi er dei gode fordi vi vil det gode. Mot dette nytter det som kjent ikkje å argumentere. Det er eit trusspørsmål.

Eg trur dette er den viktigaste grunnen til at det tok så lang tid før så mange av oss skjønte kva som verkeleg hende i det «frigjorde» Kampuchea. Det var ikkje slik, som Bernt Hagtvet alltid har trudd, at vi dyrka og låg under for det totalitære. For dei fleste av oss var det motsett. Det var heilt enkelt uråd å førestille seg at ei antiimperialistisk frigjeringsrørsle, som per definisjon var god, kunne gjere seg skuldig i folkemord på sitt eige folk. Vi trudde det rett og slett ikkje. I så måte likna vi på alle dei som på trettitalet heller ikkje var i stand til å tru at Stalin kunne gå til masseutrydding av tidlegare partikameratar. Det kunne rett og slett ikkje vere sant. Det måtte finnast ei anna forklaring.

I samtaleboka Dag Solstad - uskrevne memoarer av Alf van der Hagen (2014) refererer Hagen til noko Solstad har sagt om at kommunismen forandra synet hans på makt. At makt ikkje alltid er av det vonde, men kan vere noko godt som kan føre til eit betre samfunn. Og han held fram med å sitere Solstads eiga utsegn:

«Det tok veldig mange år før denne ideen om den gode maktens, ja dens godhet, var noe jeg igjen ble kritisk til. Der ligger faren ved et kommunistisk parti fordi det ernærer seg av dette og blir korrumpert av det. Et kommunistisk parti forutsetter at vi er gode og at kritikk er ond. Det er et eller annet der som er farlig. Veldig farlig.»

Eg finn dette umåteleg viktig. Og eg kunne legge til at dette gjeld ikkje berre for det kommunistiske partiet. Kvar einaste rørsle som verkeleg brenn for noko, står i fare for å utvikle eit slikt syn, på eigen ibuande godleik, medan dei andre representerer det vonde. Og dette synet korrumperer nesten alltid. Den gode viljen perverterer seg sjølv.

Eg trur vi kan sjå fleire døme på dette i dag. Ekstremvariantane av den nye antirasistiske rørsla som har vakse fram dei siste åra, har etter mi meining klåre trekk av denne tenkemåten, der alle som ikkje godtar ein streng og altomfattande definisjon av rasisme, blir stempla som ibuande rasistar. Det same kan seiast om den forma for plattformnekting og kulturell boikott som har fått namnet cancel culture, som stemplar alle avvikande synspunkt som skadelege og vonde.

Jamvel visse tilfelle av metookampanjen har hatt ei slik slagside, der det ikkje har vore rom for nyansar og diskusjon. Felles for desse framstøyta er at den gode viljen blir eit frikort for å overkøyre all motstand og kritikk. Eg meiner at desse tendensane er farlege, og dei synest å vere i framgang.

Lat oss likevel her halde oss til det kommunistiske partiet og trua på kommunismens innebygde godleik. For å utdjupe Solstads utsegn ovanfor, vil eg vende tilbake til Nordahl Griegs Ung må verden ennu være, og samanlikne denne boka med Solstads eigen roman om m-l-rørsla: Gymnaslærer Pedersens beretning om den store politiske vekkelsen som har hjemsøkt vårt land. Begge bøkene viser, på kvar sin måte, kvifor ei slik tru er farleg. Å lese dei opp mot kvarandre er svært lærerikt og noko eg sterkt vil tilrå.

Gymnaslærer Pedersen er den einaste verkeleg gode analysen av AKP (m-l). Ikkje berre fordi han gir ei slik levande skildring av det indre partilivet, på godt og vondt, men fordi han makter å løfte fram kva det var som dreiv oss, som nettopp ikkje var forelskinga i diktaturet, men den gode viljen, trua på det gode samfunnet, den utopiske ideen om ei verd fri frå utbytting og undertrykking. I så måte likner boka på Nordahl Griegs skildring av dei unge entusiastiske kommunistane i Moskva på 1930-talet, idealismen og sjølvoppofringa deira. Den usvikelege trua og det brennande hjartet. Og det uforsonlege.

Den store forskjellen er at medan Nordahl Grieg aldri klarer å kome seg laus frå trua på det kommunistiske partiet som grunnleggjande godt, og endar med å svikte sitt eige sanningskrav, skildrar Solstad i staden det han kallar «vår vakre enfoldighet» (s. 195). Og han gjer meir enn det. I motsetning til Griegs romanheltinne Kira Dimitrovna, som endar sine dagar i heroisk kamp mot fascistiske kontrarevolusjonære, lèt Solstad sin eigen Kira, den sjølvproletariserte legen Nina Skåtøy, ta sitt eige liv fordi ho ikkje lenger trur på det ho har kjempa for. Og til slutt, i løpet av 27 uforgløymelege sider, lar han den unge Werner Ludal, eleven som i si tid omvende gymnaslæraren sin til kommunismen, ta livet av det kommunistiske partiet som idé. Med referanse til nettopp Moskvaprosessane, Stalins ugjerningar og mangelen på fridom og den generelle undertrykkinga i austblokklanda lèt Solstad i Werner Ludals skapnad oss forstå at desse hendingane ikkje kan betraktast som unntak eller beklagelege feil. Dei er uunngåelege konsekvensar av måten eit kommunistisk parti nødvendigvis må fungere på.

Med andre ord: Der Nordahl Grieg skriv ei hyllest til det kommunistiske partiet, skildrar Solstad ein historisk tragedie. Likevel, og trass i alt dette, nektar hovudpersonen hans å forlate partiet. Han trur ikkje lenger på det, men han vil ikkje gå sin veg. Grunngjevinga hans er at han ikkje vil vere ein kvit mann. Og han endar boka med å halde fast på sin indre jubel over rørsla han ein gong trudde på.

Vi kan tolke dette som vi vil. Eg tolkar det slik at Solstad, gjennom gymnaslæraren, insisterer på å verne om dei brennande hjarta. Samstundes vil han òg opne for tvilen, kritikken, motførestillingane. Så kan vi spørje oss om dette faktisk er mogeleg. Kva skal til for at sterk tru og tvil skal kunne eksistere ope på same tid, innafor den same rørsla? Eg veit ikkje.

Men det inneber i det minste at vi sluttar å kalle tvil for svik.

Jorun Solheim

Jorun Solheim er antropolog og samfunnsforskar. Ho var medlem av AKP i åra 1973–1981.