Eg er eit barn av den norske kulturradikalismen, eller i alle fall ei grein av han. Eg voks opp på 1950-talet, innanfor eit frisinna venstreradikalt politisk miljø med sterke innslag av litteratur, kunst og kultur, der den kritiske arven etter Helge Krog, Sigurd Hoel og den unge Arnulf Øverland framleis var levande.

Far min, Torolv Solheim, bortløpen kommunist og motstandsmann under krigen, var på 50-talet frilyndt sosialist på venstresida i Arbeidarpartiet, med i krinsen rundt den opposisjonelle vekeavisa Orientering, og i 1954 starta han sitt eige kulturpolitiske tidsskrift Fossegrimen.

Mor mi, Rønnaug Eliassen, var feminist og fredsaktivist og hadde i åra etter krigen vore med i redaksjonen av det radikale bladet Kvinnen og Tiden. Både ho og far min var aktive i Kampanjen mot Atomvåpen og i arbeidet med å stifte det nye partiet Sosialistisk Folkeparti (SF) som såg dagsljoset i 1961.

Blant nære omgangsvener, særleg i sommarhalvåret på feriestaden vår på Sørlandet, var andre radikale intellektuelle som Aksel Sandemose, Inger og Anders Hagerup, Georg Johannesen, Elisabeth og Eilif Armand, Per Aavatsmark, Sigbjørn Hølmebakk og Erna og Harald Ofstad – ein krins som ofte blei utvida av andre forfattarar, kunstnarar og venstreopposisjonelle.

Når eg kallar dette miljøet kulturradikalt, er det fordi eg trur at det var slik dei sjølve ville ha oppfatta det (med unntak av Georg Johannesen, som sikkert ville ha motsett seg ei slik nemning). At dei såg på seg sjølve som eit intellektuelt miljø som førte vidare den opphavlege kulturradikale tradisjonen frå mellomkrigstidas radikale trekløver.

Andre ville kanskje ha nøgd seg med å kalle dei venstreradikale sosialistar, men eg synest likevel at kulturradikalisme er ei passande nemning, fordi interessa for kultur, kunst og litteratur var så framståande – og så tett integrert med den politiske overtydinga deira. Samtidig skilde dei seg frå dei kulturradikale forgjengarane ved at det ikkje lenger var kristendom og puritansk seksualmoral som kampen først og fremst var retta mot.

Nokre var tidlegare kommunistar, andre ikkje, men dei definerte seg alle som intellektuelle i sterk opposisjon til eit stadig meir Nato-lydig arbeidarparti. Det var eit miljø som bestod av ei spesiell blanding av sosialistisk livssyn og borgarleg kulturell danning, ei livsform som inneheldt ein (noko uforløyst) kombinasjon av individualisme og kollektiv utopi og var sterkt prega av forakta for det konvensjonelle, kunstnarmyten og den romantiske draumen om det frie mennesket.

Det er denne livsforma eg er eit barn av. Eg har pusta inn fridomsdraumen, fått han poda inn under huda. Eg var barnet som skulle bere draumen vidare.

Heile ungdomstida mi var eg i dette radikale miljøet, der diskusjonane gjekk høglydt for seg, og politisk engasjement og opposisjon mot det beståande gjekk hand i hand med interessa for moderne kunst og litteratur. Eg blei oppdradd til å vere kritisk og sjølvstendig og ikkje ligge under for autoritetar. Eg las alt eg kom over, frå Olav Duun og Tarjei Vesaas til moderne lyrikk, eg var opptatt av eksperimentelt teater, film, jazz og visesong. På mange måtar framstod eg nok som ei ung dame med sjølvstendige meiningar og eit kritisk blikk på det meste.

Men samtidig overtok eg i store trekk dei politiske forbilda til foreldra mine. Som ung gymnasiast var eg alt trygt plassert innanfor dei ideologiske rammene til det som skulle bli Sosialistisk Folkeparti, og saman med andre unge radikale vener på Porsgrunn Gymnas var eg med på å stifte SFs første ungdomslag i 1961. Vi var entusiastiske ungsosialistar, utvilsamt ganske raude, men likevel opne, nysgjerrige, udogmatiske. I dag vil eg seie at vi var både reflekterte og kritiske. Vi gjekk ikkje for enkle slagord og løysingar, vi ville tenke sjølv.

Fem år seinare var eg på full fart inn i det som skulle bli den norske ml-rørsla. Og i alle åra etterpå har eg undra meg over kor lett denne vegen var å gå. Korleis kunne den nyfikna og opninga mot verda som eg hadde vakse opp med, sjølvstendet og den kritiske tenkinga, interessa for kunst og kultur, musikk og lyrikk, forvandle seg til den lukka, røyndomsfjerne og puritanske dogmatismen som blei AKP (m-l)?

Var det i det heile tatt ei forvandling, eller var det ein slags kontinuitet i det heile, eit slektskap, ein hemmeleg samanheng? For det var slett ikkje berre eg som gjekk denne vegen. Ganske mange av dei som skulle kome til å knyte seg til den norske ml-rørsla, var folk med ein kulturradikal bakgrunn som likna min. Ikkje alle, sjølvsagt, men mange nok til at spørsmålet om ein underliggande samanheng melder seg.

Føremålet med denne artikkelserien er å utforske dette spørsmålet. Eg vil skrive om det eg oppfattar som ein underliggande likskap i tankesett mellom det kulturradikale miljøet eg voks opp i, og det partiet eg seinare slutta meg til. Med det meiner eg ikkje at det ikkje òg var store skilnader. På mange måtar representerte AKP ei klar motsetning til den norske kulturradikalismen og den venstresida som blei Sosialistisk Folkeparti.

Men under desse skilnadene meiner eg å sjå trekk av ein felles tenkemåte, eit liknande vis å forstå verda på, som eg meiner har vore lite påakta. Og nettopp denne skjulte likskapen kan ha vore medverkande til at vegen frå det eine miljøet til det andre var så lett å gå. Eg hadde rett og slett ikkje så mange motførestillingar. I ein viss forstand var eg førebudd på det som skulle kome.

Når eg tenkjer tilbake på den politiske overtydinga til foreldra mine, slik ho kom til uttrykk i min eigen oppvekst, er noko av det første som slår meg, kor sterkt dei trudde. Og eg tenker at dette må ha vore eit fellestrekk for svært mange av dei som hadde vore politisk radikale før og under krigen, enten dei var kommunistar eller ei, og som hadde håpa på ei vårløysing i dei første etterkrigsåra.

Det var eit håp som brått blei slått til jorda etter Einar Gerhardsens Kråkerøy-tale i 1949 og den etterfølgjande norske McCarthy-ismen som ikkje berre innebar klappjakt på kommunistar, men som også råka venstresosialistar meir generelt. Det var ei istid, full av mistru og fiendebilde, og eg trur det førte til at den radikale venstresida forskansa seg gjennom heile 1950-talet. Dei kapsla seg inn med ryggen mot veggen, i små kokongar av likesinna. Men dei heldt fram med å tru. Mot alle odds trudde dei – på det som ein gong skulle bli ei ny tid.

Nokre fann seg små pustehol der dei kunne gje uttrykk for livssynet sitt. Sandemose og far min starta sine eigne tidsskrift, andre skreiv innlegg og epistlar i dei få aviser og blad som framleis var opne for venstreradikale synspunkt, dei verna om si overtyding.

Kanskje det var derfor NKP-avisa Friheten kunne rekne med bidrag frå fleire av dei kjende intellektuelle på venstresida så lenge – i omgangskrinsen til foreldra mine skreiv for eksempel både Inger Hagerup, Aksel Sandemose og Eilif Armand for Friheten gjennom store delar av 1950-talet. Trass i Stalin og Moskvaprosessane og det dei etter kvart må ha oppfatta som sovjetkommunismens tragiske fallitt.

Ja, dei trudde. Ikkje så religiøst som vi seinare skulle kome til å gjere det i ml-rørsla, men likevel kanskje ikkje så langt unna. For i dette radikale miljøet, slik eg lærte det å kjenne, var politisk overtyding alt. Det var eit adelsmerke. Ein blei målt på meiningane sine, og sine meiningars mot, og det å tvile var på ingen måte noka dygd. Det var tvert imot noko som kunne likne svik. På mange måtar kan Rudolf Nilsens dikt «Revolusjonens røst», som eg voks opp med, stå som sjølve mottoet for denne usvikelege trua:

Gi meg de brennende hjerter, som aldri gir tapt for tvil

Som ikke kan kues av mismot, og trues av sorger til hvil

Men møter hver seier, hvert nederlag, med det samme usårlige smil

Å svikte ideala sine var ikkje berre å gå ærend til fienden. Det var òg lettvint og lettkjøpt og smakte av billig og forakteleg opportunisme. Eit godt eksempel på denne forakta står å lese i første nummer av Aksel Sandemoses tidsskrift Årstidene frå 1951. Her hudflettar Sandemose bidraget til Arthur Koestler i boka Guden som sviktet (1950), der nokre av dei kjente internasjonale intellektuelle på denne tida fråskreiv seg si tidlegare kommunistiske tru.

Det interessante ved innlegget til Sandemose er at han slett ikkje skriv om Koestlers syn på eller røynsler med sovjetkommunismen. Han trekker først og fremst motiva hans i tvil. Han får mannen til å verke som ein lettkjøpt opportunist som snur kappa etter vinden, ein mann som har selt seg til fienden. Innlegget oser av forakt. Her kan eg legge til at Sandemose sjølv på ingen måte var, eller hadde vore, kommunist. Men han meinte likevel å kunne kjenne att ein svikar.

Eg hugsar ikkje kor gamal eg var då eg las dette første gongen. Eksemplaret av Årstidene eg sit med i hendene, er tileigna foreldra mine jula 1952, då var eg nettopp fylt åtte år og var sjølvsagt altfor lita. Antakeleg må det ha vore rundt ti år seinare, i 18–19-årsalderen, det vil seie tidleg på 1960-talet. Og det eg først og fremst minnest, er kor fullstendig overtydd eg var av Sandemoses argumentasjon.

På det tidspunktet hadde eg sjølv ikkje lese Koestler, og etter kritikken i Årstidene såg eg heller ingen grunn til å gjere det. Mannen var jo ein forrædar. Han hadde heilt tydeleg gått i USA-imperialismens teneste. Og då var det ikkje meir å seie om den saka.

I dag, når eg les Koestlers opphavlege artikkel, som har form som ei tragisk og ikkje så lite sjølvutleverande forteljing om dei sju åra hans i det tyske kommunistpartiet på 30-talet, er det nesten uråd å forstå det raseriet og det uforsonlege som pregar Sandemoses kritikk.

Bortsett frå at eg kjenner det igjen. For dette liknar til forveksling på det som vi skulle kome til å drive med i AKP 20 år seinare. Det viktigaste er ikkje innhaldet i det du meiner eller skriv, men kven du er, eller snarare kven du er definert som. Dersom du først er plassert i leiren til fienden, er alle argumenta dine uvesentlege. Dei treng ikkje å bli tatt alvorleg, dei treng ikkje ein gong å bli svarte på.

Det ironiske er at det er nettopp dette artikkelen til Koestler handlar om. At trua di definerer alt, og at alle argument derfor prellar av, fordi du er immunisert mot all tvil. Eller som det heiter i opningsavsnittet: «En erverver seg ikke en tro ved å bruke sin fornuft. (...) En erverver ikke en tro – den vokser som et tre. Dens krone vokser mot himmelen, dens røtter vokser nedover i fortiden og blir næret av den livgivende kraft i forfedrenes muld.»

Var mi eiga politiske tru, slik ho skulle kome til å bli, av ein slik karakter? Utvilsamt. Og når eg trekker fram dette eksemplet, er det fordi eg tenker at min måte å tru på fekk ein del av næringa si nettopp frå denne forma for uforsonleg kritikk som eg lærte i min tidlege ungdom.

Jorun Solheim

Jorun Solheim er antropolog og samfunnsforskar. Ho var medlem i AKP frå 1973–1981.

FRAMHALD