Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Fluktruta er kjend frå Dag og Tid-artiklane hans. Gjennom krigsprega landskap gjekk ferda fyrst frå hovudstaden og heimbyen Kyiv til hytta.

Hytta var ikkje trygg, berre kring ti mil frå Kyiv. Ei ny flukt for han og kona – 42 mil på 22 timar i ei gamal stasjonsvogn – gjekk vestover til Lviv, der borna hans då oppheldt seg. Departement og ambassadar flytta til Lviv, dei òg, som ein ny og provisorisk hovudstad.

Byen låg tilsynelatande rett til – langt frå kamphandlingane og få mil frå den polske grensa. Etter gjennombrotet med romanen Døden og pingvinen i 2001 har Kurkov vore ei sentral ukrainsk røyst i verdssamfunnet. I Lviv kunne han kombinera base i heimlandet med oppdrag utanlands ­– trudde han.

Han laut flykta frå Lviv òg. Fredag for ei veke sidan, to dagar før me møtest, skreiv han i Dag og Tid om «vona om å nå Vest-Ukraina». Same dag bomba russarane byen Ivano-Frankivsk sørvest i landet.

Frå Lviv gjekk flukta i stasjonsvogna vidare til ein annan grenseby. Namnet vil han ikkje ha nemnt. Det er dit me er på veg no, gjennom Aust-Europa, i den same stasjonsvogna. Ein time i fly, nokre timar i bil, så er me framme.

Missilmerka

Han kjem frå møte med mellom andre forlag og BBC i London. No skal han heim til krigen og flukta. Eg møter han på ei lufthamn i Mellom-Europa. På kafébordet ligg to mobiltelefonar og ei berbar datamaskin, alle kopla til straumnettet. Ti fingrar hamrar på tastaturet. På ein stol ligg ryggsekken og ein berepose med vinterklede, raska saman i London i dag tidleg.

­– Februar var vårleg, men brått kom vinteren attende, fortel han.

Det er sundag føremiddag. Nyhenda kjem om at russiske fly nett har bomba eit militært anlegg i Lviv-området. Kurkov stirar på mobiltelefonen.

–?35 drepne og 130 såra, les han.

I førre månad budde han komfortabelt i Kyiv, i to husvære, eit for skriving og eigne syslar, eit for livet med kona, borna og venene.

– Finst husværa enno?

– Det ser slik ut. Unge i blokka fjernar merka som missila går etter. Eitt merke flytta dei til eit stort fryselager for kjøt, som kort tid etter gjekk i lufta.

– Kven set opp merke? Kollaboratørar?

– Eller heilt vanlege Kyiv-borgarar med slekt i Russland. Dei får vita at det går slektningane ille om dei ikkje lystrar.

I ombordstigingskøen les me at ein amerikansk journalist er skoten og drepen i Kyiv-forstaden Irpin. Bak oss spør ei ung kvinne om flyet skal dit ho skal.

– Orsak forvirringa, men det er det femte flyet mitt.

– Kvar kjem du frå?

– Rakt frå Australia.

Cheddar

I flysetet kastar Kurkov seg over SMS-ar og sosiale medium medan det er dekning. Når ho forsvinn, ber eg om å få spyposen hans ­–?min manglar.

– Er du dårleg. spør han.

– Nei, eg samlar, eg har hundrevis, men ikkje med denne logoen.

– Ver så god. Sjølv samlar eg på alt mogeleg, vinyl, biletkunst, snapsglas. Men no går det vel med alt det som med kjøtfryselageret. Kvifor byrja du å samla på flyposar?

– Som lita vart dotter mi lett bilsjuk, og me mangla alltid noko høveleg i hanskerommet.

– Kor gamal er ho i dag?

– 28.

– Mi er 24. Eg møtte henne i London no.

Me finn ut at båe er fødd kring 1960, har tre born kvar, to søner og ei dotter, og båe bur i land som grensar til Russland. Han syner bilete av borna, av Semyon, hamsteren til storebroren, og av ein fest han heldt i husværet i Kyiv kvelden før krigen.

– Det er ein ambassadør. Det er ein journalist i The Guardian. To italienske operasongarar opptredde, uoffisielt, italienske styresmakter hadde frårådd Ukraina-opphald. Festen var lystig, men avskjeden alvorleg. Få timar etter gjekk Russland til åtak.

I eit sekund vert dei vakne auga uskarpe. Me landar. Ved bagasjebandet står Jen, den australske kvinna.

– Eg skal til grensa, eg òg, seier ho og tek på seg Lækjarar Utan Grenser-vesten.

På veg ut til bilen kan eg notera at av dei fire lufthamnene eg har vitja i dag, er berre lufthamna i Oslo pynta med ukrainske flagg og fargar.

Smilande legg Kurkov kofferten i bagasjerommet, ved sida av ei bensinkanne:

– Tre kilo cheddar. Kona elskar cheddar.

Ho er engelsk og ventar i grensebyen.

Krig og fiksjon

– Jau, eg har levd i 60 år, men aldri kjent det eg kjenner no, fortel Kurkov bak rattet.

Frå ein større by med lufthamn er me no på den austeuropeiske landsbygda. Det gulbrune landskapet vert flatare, dei nakne trea fleire, dei slitne murhusa færre.

– Då krigen kom, var eg i gang med ein ny roman, og ein annan roman var dei i gang med å filmatisere. No er både romanen og filmen utsett. Eg skriv artiklar no. Krig er non-fiction. Førespurnadene er for mange. Somme slusar eg vidare til andre ukrainske forfattarar. Men overraskande mange er vortne tagale.

– Korleis merkar du det?

– Dei skriv ikkje eingong på sosiale medium.

– Kvifor ikkje?

– Somme er nok i sjokk.

– Er ikkje du?

– Jau, men det er ikkje bra for meg å sitja passiv. Eg må gjera noko. Og eg skriv snøggare når eg er skaka. Betre òg. Er det ro kring meg, skriv eg seint.

– Ukrainsk samhald og dugnadsånd imponerer mange no.

– Samhaldet er ikkje sjølvsagt, for ukrainarane er til vanleg egoistiske individualistar. Nyleg tok dei ein ukrainsk kjendis som freista å koma seg ut av landet med passet til systera si, sminka og i kvinneklede. No er det ein kamp mellom to nasjonale ærekjensler, den gamle russiske og den unge ukrainske.

– Karar mellom 18 og 60 får ikkje forlata landet. Du fylte 60 i fjor?

– Jau, men verneplikta gjeld ut året ein er 60, og eg vert 61 i april. Men eg utfører andre oppdrag.

Oppvekst

– Du vart fødd i Russland med ein militær far og har sjølv vore tilsett i det russiske militæret. Er du ein fråfallen?

– Farfar og farmor var stalinistar. Ho var barnelækjar, men vart krigskirurg i ein fei under den andre verdskrigen, og amputerte på samleband før ho vart sjukehusdirektør i Kyiv etter krigen. Son hennar, far min, var partimedlem av di han var militært tilsett som testpilot. Mor vi var lækjar og ikkje medlem. Jau, me lærte om Lenin på skulen, men korkje lærarane eller elevane tok det på alvor.

– Når fekk du antisovjetiske kjensler?

– Då eg var 13. Eg har ein sju år eldre bror. Han høyrde til ein krins av løynde opposisjonelle som påverka meg. Som femtenåring las eg Gulag-arkipelet av Aleksandr Solsjenitsyn. Då den stalinistiske farfar min døydde, fann eg ut at bror hans sat i konsentrasjonsleir. Det hadde han aldri nemnt.

– Då budde du i Kyiv?

– Då eg var to år, vart far min sivil og fekk arbeid ved Antonov-flyfabrikken utanfor Kyiv. Då flytta me til farmor mi, som var sjukehusdirektør i byen.

– Kva hadde oppveksten i Kyiv å seia for utviklinga di?

– I St. Petersburg hadde eg nok utvikla meg likeins, men hadde eg vakse opp på ein lukka militærbase, er det ikkje sikkert eg hadde vorte opposisjonell.

– Fryktar du eit gulag for ukrainarar som deg?

– Sjølvsagt.

– Men om Russland sigrar militært, vil dei vel ikkje nedkjempa ukrainsk opposisjon?

– Det kan dei klara.

– De er 40 millionar.

– Berre eit mindretal er opposisjonelle, og historia syner at det mindretalet er det mogeleg å fjerna.

Svineknoke

Me nærmar oss den siste landsbyen før grensa.

– Kva treng de?

– Det var lite me fekk med frå Kyiv. Eg tok pianotimar i ti år, men ein gitar har me plass til. Eg såg ein gitar i ein butikk då eg drog forbi her til London.

Gatene er tomme, og butikken er stengt. Kurkov spør:

– Er det sundag? Eg veit om ein open Lidl. Me treng raudvin og slivovitz òg. I Ukraina er alkoholsalet stogga no.

Etter provianteringa finn me ei vegkro. Me et svineknoke og pratar om krigen, langt frå Oslo, der ein diskuterer om det er eit destabiliserande trugsmål at finnane no er stemde for Nato-medlemsskap. Alle er seg sjølv nærast, og no er me nær Ukraina.

– Kva er det rette å gjera økonomisk no?

– All handel med Russland må stogga. Og all handel med land som held fram med handel med Russland, må stogga.

– Handel med kraft òg?

– Kvar tyskar som varmar heimen med russisk gass, finansierer Putins krig.

Når eg spør om Angela Merkel og dei 16 åra hennar som tysk forbundskanslar, fnyser han.

– Mor Theresa.

Medan vestleg presse skreiv i flokk om brexit og Trump, metoo og Black Lives Matter, gjorde Tyskland seg avhengig av ein russisk gasseksport som fylte krigskassa til Putin med pengar.

Kurkov ser trøytt ut, ikkje av austeuropeisk mat, men av vesteuropeisk prat.

– Det har vorte så mange ord de ikkje har lov til å seia i Vesten, kjem det lågt.

Han er mild, han kjem frå ein møblert heim, men medan me pratar, vert heimlandet øydelagt. Born vert bomba. Meldingane renn inn, om lækjarvenen på 92 år, med båe beina amputerte, som ikkje kjem seg ut av eit rasert Kyiv, kan henda om nyhenda neste dag, at Ukraina gjev opp vona om Nato-medlemsskap.

– Kva er det rette å gjera militært no?

– Fjerna Putin.

– I ein spesialoperasjon, indre eller ytre?

Han nikkar.

– Då tek dei militære over?

Han nikkar.

– Har du von om at Russland kan verta eit liberalt, vestleg demokrati?

– Nei.

– Kvifor ikkje?

– Dei ser ut som europearar, men er asiatar.

Rekninga kjem. Me er i eit låginntektsland. Middagen kostar ein fjerdedel av prisen heime. Men bensinprisen er om lag den same. Ute har det mørkna og vorte kjøligare.

Med blikket på vegen seier Kurkov:

– Eg fekk melding heimanfrå. Det er bensinmangel. Det er berre éin stasjon att før grensa, så eg må fylla tanken der. Bensinkanna i bagasjerommet òg.

Han klappar panseret på Grandisen medan han fyller tankane.

– Mitsubishien må på utstilling etter krigen. Eg er heilt avhengig av han, og han er 15 år gamal, men går som ei klokke.

Siste etappe

Etter bensinstasjonen vert det heilt aude. Ukraina tyder grensetrakt, og no er me i grensetraktene. Himmelen i vest står raud over steppelandet kring oss, men langt framme ser me noko kvitt reisa seg, som eit skylag eller ei snødekt fjellkjede.

– Dei fjella ligg i Ukraina, seier Kurkov.

Det vert lenger mellom kvart einslege hus, lenger mellom kvar gong fjernlysa vert dempa. Den neste byen ligg i Ukraina. Eg vil sjekka kartet på mobiltelefonen, men har ikkje lenger dekning.

Grensepasseringa ligg i flomljos. Herfrå er det kring ei halv mil til husværet. Om få timar skal flyalarmen gå i grensebyen for fyrste gong under krigen.

Stasjonsvogna vert stogga, fyrst av væpna politifolk som har blokkert vegen, sidan av skjeggete, stridsklare soldatar.

– Eg skal inn til sentrum. Han skal av her. Kan eg parkera der, spør Kurkov i bilvindauget.

– Nei, seier ein av soldatane.

– Berre eit minutt, spør Kurkov.

– Greitt.

Han køyrer stasjonsvogna inn til sida og kjem ut for å opna bagasjerommet og ta eit hastig farvel før me dreg kvar til vårt.