Det kyrkjelege hamskiftet og kristensosialistane
Ønskjer du å delta i debatten? Då kan du sende innlegget ditt til ordskifte@dagogtid.no
Religion
«Det kyrkjelege hamskiftet står fram som den mest djuptgåande følgja av det norske 68-opprøret», hevdar Rune Slagstad i Dag og Tid 13. mai. I dag er Den norske kyrkja plassert til venstre i det politiske landskapet og oppteken av miljø og likestilling, mens ho tidlegare var i hovudsak konservativ både teologisk og politisk, meiner han.
I boka Oppbrotsteologi på det lange 70-talet. Frigjeringsteologi, marxisme, sosialetikk skriv Jan Ove Ulstein om den teologiske nyorienteringa på 1970-talet. Var det ei vekking? Slagstad er skeptisk til ein slik karakteristikk. Spørsmålet om vekking er likevel interessant. For den kristensosialistiske rørsla vart til i ungdomsmiljøa som høyrde til i den tradisjonelle lågkyrkjelege vekkingsrørsla. Til dømes hadde Otto Hauglin (1942–2012), som sat på Stortinget for SV frå 1973 til 1977, bakgrunn frå Norges Kristelige Student- og Skoleungdomslag («Laget»). Også andre blant kristensosialistane hadde sin kristelege bakgrunn i «Laget». Dei braut med dette miljøet. Men dei tok også med seg noko frå denne bakgrunnen.
I tida etter 1945 trudde mange på ein såkalla «kristen renessanse». Håpet om ei rekristianisering levde i kyrkja. På den tida vart også Kristeleg Folkeparti eit landsdekkande parti som blei støtta av lågkyrkjelege leiarar og av frikyrkjene. For statskyrkja var det framfor alt viktig at den kyrkjeleg dåpsopplæringa i skulen kunne halda fram og bli betre.
Men så vaks den sosialdemokratiske einskapsstaten (Arbeidarparti-staten) fram. Nå skulle ikkje lenger statsreligionen bera einskapen i samfunnet. Det skulle vera liberalt, pluralistisk og tolerant. All kristeleg tvang måtte bort. Ved byrjinga på 1970-talet visna den kyrkjelege visjonen frå 1945. Sekulariseringa verka umogeleg å stansa. Men det var nett på 1970-talet at kristensosialistane stod fram. Spørsmålet er om dei representerte eit vellukka gjennombrot for den visjonen om ei «landsvekking» som indremisjonsleiaren O. Hallesby lanserte på 1920-talet? Det kunne sjå slik ut.
Ungdom frå bedehusa i bygder og småbyar gjorde i etterkrigstida ei formidabel klassereise ved å dra nytte av det demokratiske utdanningssamfunnet som sosialdemokratiet bygde opp. Mange av dei tok utdanning og flytta vekk frå heimbygda eller småbyen, frå bedehuset og venesamfunnet der. Dei blei urbaniserte og etter kvart framandgjorde frå kulturen innan vekkingstradisjonen. Dei gav opp den puritanske livsstilen. Den vart for trong. Det pietistiske kravet om omvending og brot med verda miste taket. Men kor blei det da av den religiøse personlegdomen og det etiske innhaldet i kristenlivet? Saka er at paradigmet frå bedehuset vart ikkje borte, men fekk eit nytt innhald og ei ny orientering.
Vekkingsfolket var globalistar. Alt på 1800-talet dreiv dei misjon – heile verda skulle få høyra evangeliet. Også kristensosialistane var globalister, men på ein annan måte. På grunn av ei medvitsgjering om naud i den tredje verda og påverka av Verdskyrkjemøtet i Uppsala i 1968, la dei vekta på å endra dei politiske og sosialetiske vilkåra i dei gamle misjonslanda. Den lågkyrkjeleg misjonsinnsatsen for å frelsa sjelene blei nå omsett i politisk-etisk engasjement.
Også på anna vis braut dei med opphavet. Nå heitte det at «synda sit i strukturane», slik braut dei med, men òg utvida den pietistisk-individualistiske oppfatninga av synda. Sosialetikk var naudsynt, men det innebar også politisk kritikk. Også striden om abortlova på 1970-talet synte at det var djup avstand i forståinga av det kristelege samfunnsansvaret mellom det lågkyrkjelege vekkingsfolket og kristensosialistane.
Dei hadde teikna sin eigen teologiske og kyrkjelege profil med slagordet: «Teologisk konservativ – politisk radikal.» Dei heldt fast på trua på det frelsande evangeliet, men politisk braut dei med den tradisjonelle etikken som rådde i statskyrkja og i dei lågkyrkjelege vekkingsrørslene. Dei brukte marxismen som reiskap for analyse av samfunnet. Det var nyttig for den kristne sosialetikken, men dei etiske føringane hadde sine røter i kristendomen, mellom anna frå profetane i GT. Men var ein slik bruk av Karl Marx (1818–1883) mogleg? Kva med den marxistiske kritikken av religionen?
Kritikk av religionen er føresetnaden for all kritikk, skreiv Marx i 1843–1834, og han heldt fram: Religionen gir oss ingen kunnskap om nokon gud. For «Gud» har menneske sjølv skapa i sitt bilete. Religionen er å sjå på som ein verknad av dei elendige vilkåra mennesket lever med under kapitalismen. Om ein så endrar desse vilkåra, fell religionen bort.
Kristensosialistane sleit med å koma til rette med den marxistiske arven. Dei filosofiske horisontane mangla. Kristensosialistane braut aldri opp frå den idealistiske oppfatninga av religion og teologi som Marx hadde angripe. Dei vart heller ikkje så mykje engasjerte av politisk-økonomisk klassekamp. Men på eitt felt førte dei an. Mange av dei fann sin plass i den kyrkjelege og politiske eliten og realiserte på sitt vis målsetjinga for «landsvekkinga». Slik kunne dei meir enn mange andre gjera feminismen dominerande i Den norske kyrkja.
For Slagstad er feminismen «eit kulturradikalt fenomen». Kulturradikalismen hadde som mål å frigjera folk frå antikverte tradisjonar og autoritetar, særleg dei religiøse. Men hamskiftet i Den norske kyrkja var meir enn ei kulturradikal frigjering. Frå 1980-talet av fann kristensosialistane sin plass i den kyrkjelege reformrørsla som da var på offensiven. Reformrørsla greidde til sist å få grunnlovsfesta Den norske kyrkja som statens kyrkje, støtta av statsmakta økonomisk, men med eit indre demokratisk sjølvstyre (paragraf 2 i Grunnlova). I dette låg eit hamskifte som betydde radikalisert liberalisering og borgarleggjering – også av dei gamle kristensosialistane. Dette kan sjølvsagt sjåast som eit hamskifte, men det er i eit lengre perspektiv ei historisk fullbyrding av protestantiske teologi innan ein moderne kultur.
Bernt T. Oftestad er teolog og professor emeritus i europeisk kulturhistorie.
«Hamskiftet i Den norske kyrkja var meir enn ei kulturradikal frigjering.»