Flyktningar

Erling Folkvord

erfolk@online.no

Mor og dotter som fortel dette, er offer for folkeutskiftinga i områda som Tyrkia okkuperer i Nord-Syria. Eg møter dei i ein park i grensebyen Kobanê. Utover kvelden blir fleire med i praten.

I denne landsbyen har jesidiar og muslimar i generasjonar levd side om side, heilt til tyrkiske soldatar og leigesoldatar kom over grensa frå Tyrkia for tre og eit halvt år sidan. Landsbyen er no ein del av folkeutskiftinga i Afrin-området. Dei to som fortel om fordrivinga, vil heim igjen. Over 80 prosent av befolkninga i Afrin var kurdarar. No skal dei vere under 30 prosent. Talet er usikkert. Ingen okkupant offentleggjer slike detaljar om eigen suksess.

Tilsvarande utskifting av befolkninga er i gang 50 kilometer aust for Kobanê. Der startar det nær 140 kilometer lange «beltet» som Tyrkia okkuperte for snart to år sidan.

Kortreiste flyktningar

Ei kvinne som er frå Kobanê, tar ordet:

– Eg flyktar viss dei tar byen vår ein gong til. Og da kjem eg aldri tilbake igjen.

Ho seier «dei». For henne er Islamsk stat (IS), som nesten erobra byen i 2015, og Tyrkia to alen av same stykke.

– Koffertane står alltid klare, legg ho til.

Auga er like sorgfulle som røysta. Ho veit at ho kanskje må flykte, og at ho ikkje har pengar.

Det blir ein lang kveld. Mange leigebuarar tar gjerne ein prat med ein utlending i parken mellom nybygde kommunale bustadblokker. Sjølvstyret i Kobanê organiserte evakuering av sivilbefolkninga før IS nådde byen hausten 2014. Dei fleste reiste ikkje lenger enn til Tyrkia. Dei som forsvarte byen, var igjen.

I mai 2015 møtte eg nokre av dei første som kom tilbake etter frigjeringa, eit ektepar i 60-åra.

– Flyktninglivet i Tyrkia var umogleg. Det er her vi høyrer til, sa dei.

Dei såg så stusslege ut der dei sat i kvar sin plaststol på fortauet utanfor det øydelagde huset der dei hadde levd i fleire tiår.

No i 2021 har gjenreisinga kome langt. Parkar, bustadblokker, skolar, sjukehus, to kunstgrasbaner for jenter og gutar og mykje anna. Dei eg snakkar med, er fattige. Men først og fremst er dei redde. Frykta er der heile tida. Tause nikk og augekast fortel meg at ho som snakka om koffertane, sa det mange tenkte.

Delvis gjenreiste Kobanê er no ein by med nær 40.000 fastbuande, heimkomne flyktningar. Det er nesten like mange som før krigen for sju år sidan. Fordi dei ikkje hadde flykta langt, var det lettare å kome heim igjen.

Medleiar Zeuzan Beker i sjølvstyret fortel at byen i tillegg har tatt imot om lag 2500 flyktningfamiliar frå andre delar av Syria. Vi kan rekne med at nær ein fjerdedel av dei som i dag lever i Kobanê, er flyktningar i sitt eige land, såkalla internflyktningar.

På flukt – enda ein gong

Småbyen Zirgan ligg tett inntil det okkuperte «beltet» og snautt 30 kilometer frå grensa. Eg kom dit i slutten av august, to dagar etter eit tyrkisk åtak. Den første familien eg besøker, fortel at to av dei som budde lenger nede i gata, døydde den natta. To ungar i nabohuset hadde overlevd da taket i stua braut saman.

– Eg høyrer skrika frå ungane heile tida, seier ei fortvila mor som ikkje vil bli fotografert.

Dei eg møter i ruinane, har berre små skadar. Men korkje sjukepleiar eller lege kan reparere dei indre såra.

Denne familien har flykta før. Dei måtte reise frå heimen sin da Tyrkia for to år sidan okkuperte grensebyen Sere Khaniye og landsbyane rundt. No har dei lånt ein liten lastebil og lasta opp det dei kan få med seg. Dei tør ikkje vere ei natt til i Zirgan, men er ikkje sikre på kor dei skal. Kanskje kan dei få husrom – i alle fall inntil vidare – i landsbyen der far i familien voks opp?

Etter at eg var der i august, har tyrkisk bombing øydelagt andre bustadområde og ei hovudkraftlinje ved Zirgan. Over 40 landsbyar i området mista straumforsyninga. Og utan straum stoppar pumpene som må til for å vatne åkrane og gi husdyra vatn.

Medleiar Fehed Simêla i det lokale elektrisitetsverket fortel at verste skaden på kraftlinja er berre 400 meter frå frontlinja.

– På grunn av skyting frå leigesoldatane der, kan ikkje fagfolka våre ta seg fram til skadestaden, seier han til nyhendebyrået ANHA.

Han fryktar at Tyrkia vil fordrive befolkninga og utvide det okkuperte området. Det finst ikkje militære anlegg i Zirgan.

Fagutdanna

Mange som hadde god inntekt og samfunnsviktig fagutdanning, har flykta frå det sjølvstyrte Nord- og Aust-Syria. Dei hadde pengar til å betale utreise for seg og familien, på den eine eller den andre måten. Raqqa er ein av mange byar som slit med følgjene.

På eit møte i covid-19-komiteen i byen sa lokale tenestemenn at fleirtalet av dei med universitetsutdanning hadde flykta til Europa i løpet av krigen mot IS. Dei som var igjen for å bygge opp byen og helsevesenet, var mindre kvalifiserte. Eg får desse opplysningane frå uavhengige Rojava Information Center (RIC).

Gjenreising av ein øydelagd by krev samspel. Dei som deltar, er til saman eit stort maskineri. Når ein fagutdanna person reiser, er det som å fjerne eit lite, men nødvendig tannhjul i dette maskineriet.

Eg som er på kort besøk frå fredelege Noreg, bør kanskje ikkje fordømme dei godt utdanna flyktningane for dei vala dei gjorde? Krigs- og terrorhandlingar her har vore slik at eg ikkje får til å ta det inn over meg. Ei nøktern gjengiving av fakta var meir enn nok for å oppfylle vilkåra for å få asyl og lovleg opphald i eit anna land.

Gjenreisinga av øydelagde byar går i dag tregare fordi så mange arkitektar har reist. Mangelen på spesialiserte helsearbeidarar gjer at sjukehusa ikkje lenger kan behandle sjukdommar som dei før hadde både utstyr og gode rutinar for å ta seg av.

Ingen seier rett ut til meg at legen, anestesisjukepleiaren eller arkitekten som reiste, svikta landet og folket sitt. Ein seier ikkje slikt til ein ukjend utlending på kjapp gjennomreise. Men eg synest eg både ser og høyrer at påstanden om svik ikkje er langt unna.

Eit flyktningfolk

Tsjerkessaren Lina Saleh Cacem er medleiar i samfunnsavdelinga i sjølvstyret i Raqqa. Ho og den kurdiske medleiaren har mellom anna ansvaret for sports- og ungdomsetaten, flyktningleirane og utdanningstiltak for døve og blinde.

Lina er etterkommar etter tsjerkessarar som flykta til Syria i andre halvdel av 1800-talet. Dei flykta frå steppelandet nord for Kaukasus etter eit knusande nederlag for den russiske stormakta som erobra nytt land. Dei fleste overlevande tok seg fram til den delen av Det osmanske riket som i dag er Tyrkia. Nokre titusen slo seg ned i Syria.

Før opprøret mot Assad starta i 2011, budde om lag 700 tsjerkessiske familiar i Syria. Mange av dei 150 som ikkje har reist, bur i Raqqa, som er sjette største byen i Syria.

Lina fortel at dei fleste i familien hennar reiste til Europa, nokre få til Australia. No har fleire tatt kontakt med henne. Dei vil heim igjen. Kan Lina gi dei råd om korleis dei kan få det til? Ho ser håp i dette. Både for den tsjerkessiske kulturen i Raqqa og fordi fleire vil tilbake for å delta i gjenreisinga.

Ein del kurdarar som for 20 år sidan flykta frå Assad-regimet for å berge livet, har lenge hatt statsborgarskap både i Syria og i eit europeisk land. Etter revolusjonen i Rojava i 2012 har nokre av dei besøkt heimlandet.

Eg møter ein som seier det er trygt å vere der no, samanlikna med da han flykta. Han lengtar heim. Han saknar naboar, vener og slektningar som ikkje måtte flykte den gongen han sjølv vart truga på livet.

Omsorga for borna er grunnen til han ikkje flyttar heim. Dei er fødde i Noreg og høyrer til der. Reisa hans tilbake til Noreg er like vond kvar gong. Han kjem alltid til å vere flyktning, anten han er i Noreg eller i Syria.

Kva har Noreg gjort?

Eg har snakka med dei som ønskjer å flykte, dei som fryktar at dei ein dag må flykte enda ein gong, og dei som har bestemt seg for å bli verande. Samtalane har fått meg til å hugse eit slagord frå norsk flyktningdebatt: «Hjelp flyktningane der dei er.»

Den problemstillinga møter eg overalt. Anten det er på eit offentleg kontor, hos ein familie som har invitert til middag, eller i kveldspraten i parken i Kobanê.

Orda og sjølve vinklinga er heilt annleis her:

– Sjå korleis vi og ungane våre har det. Europa må hjelpe oss.

Eller slik enda fleire spør:

– Korfor gjer Europa ingenting?

Eg blir svar skyldig. Kva skal eg seie? Åtte år har gått sidan ein av leiarane i utanriksutvalet i Qamishlo fortalde at han hadde sendt e-post til den norske statsministeren. Han bad om hjelp til befolkninga i det sjølvstyrte området som hadde gjort opprør mot Assad.

I alle desse åra har sjølvstyret bede om humanitær hjelp. Hadde dei fått nødvendig hjelp, kunne dei òg ha bygd gode flyktningleirar i eit fredeleg hjørne av det krigsherja Syria. Mange av dei som reiste til Europa, kunne ha vorte verande i heimlandet til det blei trygt å reise heim. Verken Noreg eller andre statar i Europa gav den hjelpa sjølvstyret bad om.

Hjelpa frå Noreg – til humanitært arbeid i Hasakah og til eit sjukehus i Tall Abyad – har vore som knappar og glansbilete å rekne, både med tanke på behova og for det norske bistandsbudsjettet. Dei som lanserte det fine slagordet til norsk heimebruk, foreslo aldri eit krafttak for Nord- og Aust-Syria.

Han som sende e-post til daverande statsmininister Jens Stoltenberg i 2013, er død.