USA

Håvard Rem

post@rem.no

Third Coast er namnet på den store musikkfestivalen som nett har gått føre seg i Galveston i Texas – eit namn som vil minna om at USAs kystline er meir enn kva dei fleste legg i omgrepet coast to coast, aust- og vestkysten. Etter å ha fare i nær to månader med jarnbanen mellom dei tre kystane, er det tid for å venda heim.

I frukostsalen på strandhotellet i Galveston heng eit fjernsyn der me plar følgja amerikanske nyhendekanalar når me ikkje kviler blikket på horisonten. Den smale øya ligg som ein mange mil lang molo mellom fastlandet og uvêret frå Mexicogolfen. Staden låg an til å verta den viktigaste byen sør i Texas då den store stormen i september 1900, framleis USAs største, tok livet av 10.000 menneske og raserte det meste av øya. Sidan har Seawall Boulevard, strandpromenaden framom oss, vorte reist som ein festningsmur, steinblokk for steinblokk. Dei norskætta eg møter i Texas, fortel at det var i Galveston forfedrane deira gjekk i land før dei skipa norsk-texanske byar som Norse og Clifton. Og etter ein storm i 1528 var det i Galveston han vart skyld opp på stranda, den spanske oppdagaren og forfattaren Cabeza de Vaca, før han i åtte år streifa kring i Texas og New Mexico som fange og arbeidar, etter kvart som handelsmann og godt integrert medisinmann. Med alle soldatane sine på havsens botn i Mexicogolfen måtte han på eiga hand finna ut av det med dei innfødde.

Massakre

Om morgonen 18. mai flimrar lokale bilete på skjermen i frukostsalen. Frå resepsjon og kjøken kjem tilsette for å sjå direktesendinga i lag med gjestane. Me ser ein skule i nærleiken der ten­åringar vert skotne. Attmed Highway 6 i Galveston Country ligg Santa Fe High School der ein elev, 17 år gamle Dimitrios Pagourtzis, kjem vandrande inn i eit klasserom i fyrste time medan han peikar på ein medelev og seier: «Deg skal eg drepa.» Når han klarar å opna ei barrikadert dør og får sjå det kjende, men ikkje kjære andletet til ein annan medelev, skyt han vedkommande i brystet etter å ha ropa: «Surprise!»

Når eg utpå formiddagen syklar attmed stranda i Galveston, vaiar flagg på halv stong, som då eg kom til Texas nokre veker før og den tidlegare presidentfrua Barbara Bush nett var daud. På fleire store skilt attmed strandpromenaden er no bibelvers og menytilbod erstatta av kunngjeringa: «Santa Fe – you are in our prayers.» Pagourtzis drap åtte elevar og to lærarar, og såra tretten, før han gav seg over til politiet og forklarte at planen hadde vore å spara dei han likte, og skyta dei han ikkje likte. Han hadde særs gode karakterar, men på fjernsynet fortel ein overlevande medelev: «Han snakka aldri med nokon.» Kvifor skaut han ikkje berre seg sjølv? Om anger på norsk kan tyda eit innoverretta sinne, kan det på engelsk tyda det motsette.

Våpena fann syttenåringen heime. Dei høyrde til far hans. Ikkje noko uvanleg med det. I nær helvta av heimane i USA er skytevåpen ein like sjølvsagt del av inventar og lausøyre som grasklippar og fryseboks. Tradisjonen held seg. Prosentdelen av heimar med våpen er like høg i dag som i 1970-åra.

Menneskerett

At du har våpen liggjande i huset, er under normale omstende ikkje noko du går og tenkjer på til dagleg. I skapet på soverommet hadde eg i mange år eit kraftig automatgevær med hundre skarpe skot, der kvart einaste kunne trengja gjennom fire–fem menneske om dei stod på line. På det meste var me om lag 80.000 heimevernssoldatar som kunne mobiliserast på éin time, og som difor sov med ein AG3 innan rekkjevidd.

Kring tusenårsskiftet fekk eg melding om å levera inn våpenet. Eg tok det ikkje personleg. At ordninga ikkje lenger vart rekna som trygg, kom av at det norske samfunnet hadde endra seg. Tilliten mellom innbyggjarane var ikkje lenger høg nok. Få år seinare er det komplett utenkjeleg at den norske staten skulle dela ut tunge skytevåpen til titusentals tilfeldige amatørsoldatar mellom bakkar og berg. Med Holmlia som adresse høyrde eg til eit geværlag som hadde i oppgåve å forsvara Regjeringskvartalet.

Kvifor er det då våpen i nær annankvar heim i eit samfunn med så låg tillit mellom menneska som det amerikanske? Jau, i Statane er retten til skytevåpen ein grunnlovsfesta menneskerett – ein borgarrett på line med ytrings- og trusfridom. I grunnlovstillegget frå 1791 heiter det, med somme omsetjingsnyansar i parentes: «Ein godt fungerande (lokal)milits, naudsynt for å sikra ein (del)stat fridom (eller: ein tilstand av fridom), retten åt folket (menn med røysterett) til å eiga og bera våpen, lyt ikkje verta krenkt.» Slik me òg i Noreg har hatt krigslovar, til dømes med dødsstraff, kjem det amerikanske grunnlovstillegget frå ei tid med krig, utan valdsmonopol.

At den aude nybyggjarstova på prærien vart vakta med våpen, er opplagt, sjølv for dei som sidan ein maidag i 1945 har sete i fred over ein kaffikopp i Noreg. Kven kunne ikkje lista seg inn mot tømmerstova? Rømde slavar utan anna å mista enn lenkjene. Desperate apachar i ferd med å mista alt. Lovlause kvite utan noko å mista.

300-årskrigen

Cabeza de Vaca – medisinmannen, proto-antropologen og den fyrste kvite i området – høyrer eg om overalt. Gater er oppkalla etter han.

– I ferdaminna sine skriv han positivt og utan fordommar om dei innfødde. Men dette hende før krigen, fekk eg for nokre veker sidan vita av Doyle Daves. Han er professor emeritus og tidlegare dekan ved eit New York-universitet og har som pensjonist flytta heim til New Mexico, der han voks opp, og der han i dag er historielagleiar og forfattar av ei rekkje historiebøker.

– Krigen?

– På skulen lærer me om den amerikanske borgarkrigen som varte i fire år i 1860-åra. Men den krigen som ikkje har fått omgrepsstatus i lærebøkene, er krigen mot dei innfødde. Eit og anna slag er nemnt, men sjølve krigen har ikkje eingong eige namn.

– Indianarkrigen?

– Det er den største krigen i historia vår.

– Kor lenge varte han?

– Han raste i 300 år. Spanjolane var ille, men betre enn franskmennene. Franskmennene var verre, men lét somme av dei innfødde verta ein del av familien. Verst var britane. Ein god indianar er ein daud indianar, var haldninga deira.

– 300 år?

– Frå 1580 til 1880. Frå dei fyrste spanjolane drog opp frå Mexico, til jarnbanen og reservata kom. I 300 år var det samanhengande og systematisk krig mot dei innfødde. Det kjem ein ikkje frå. Han varte så lenge av di dei innfødde var dyktige krigarar som kjende landet og heile tida vann slag. Det som til slutt avgjorde krigen, var at dei amerikanske styrkane etter kvart drog inn og angreip leirane om vinteren, når mannfolka var ute på jakt, for då kunne soldatane våre uhindra massakrera kvinner og born. Slikt gjekk føre seg i stor stil på 1800-talet.

– Korleis kunne Washington tillata militære massakrar på innfødde etter at dei hadde forbode afroamerikansk slavehald?

– Av di det var krig. I krig er alt tillate. Og etter at krigen var vunnen, vart mange av dei innfødde haldne som slavar.

– Òg etter slaveriforbodet i 1865?

– Å ja. Dei vart kalla tenarar, men i røynda var dei slavar.

– Kvifor er krigen utan namn?

– Ein dag vonar eg at eit kapittel i historiebøkene åt amerikanske born heiter 300-årskrigen, men førebels er ikkje folk mogne for forteljinga. Ho er for vond. Men ho kjem. Eg har kjent til henne lenge. Eg voks opp på ein ranch i New Mexico før eg vart student og seinare professor austpå. Far min var lærar på ein skule for apachar, og veslebror min voks opp i lag med dei og snakkar apache like flytande som engelsk.

Dei lovlause

Frå møtet med Daves fekk eg med meg eit av dei historiske skriftene hans, om ein pioner og settlar som verka i New Mexico tidleg på 1800-talet, James Bonney, med undertittelen «Var han bestefar til Billy the Kid?». Antagonisten til «indianaren» i Det ville vesten, og i dei utandørs rollespela me leikte i Noreg på 1960-talet, var «cowboyen». Men Det ville vesten var ikkje ein teikneserie – som til dømes den italienskproduserte me kjøpte i sjekkhefteformat kvar veke, Vill vest, om kaptein Miki og Davy Crockett – men anarki og vantande valdsmonopol, der «cowboyane og indianarane» til slutt vart tamde om lag samstundes.

Ei helg i cowboy- og kvegbyen Stockyards utanfor Fort Worth hentar eg fram gamle minne. I leikebutikken får ein framleis kjøpt revolverkopiane og krutlappane me alle mora oss med som born då me leika drapsmenn og drepne. At ein aldri ser dei i barnehagane i dag, er logisk, for slikt høyrer til fritida, fjernt frå dei vaksne, no som valdelege dataspel.

I dei amerikanske hovudforteljingane krinsar dramaturgien om pistolen med same logikk som han krinsar om kjønnsorgan i det amerikanarane kallar vaksenfilmar. Siste del av filmen Rotlaus ungdom (1955) har eitt fokus: pistolen. I TV-serien Hatfields & McCoys (2012) seier Anderson Hatfield (Kevin Costner) til storebror og dommar Wall: «Vel, revolveren har aldri svikta meg, Wall, ikkje som dommarar og advokatar.»

Å ta loven i eigne hender er ei omskriving av å gripe til våpen, slik Kennedy-mordaren gjorde i Dallas, ei hending som skremde vitet av ein 22 år gamal Bob Dylan som heilt frå gutedagane hata skytevåpen og jakt, og som kort tid før hadde vore i sørstatane og kjempa med ein gitar for borgarrettane til dei farga. «This machine kills fascists», stod det på gitaren til det fyrste idolet hans, Woody Guthrie, og Jimi Hendrix gjorde elgitaren til våpen då han spela nasjonalsongen til ære for jamgamle soldatar i Vietnam.

Motsett vert revolveren handsama virtuost som ein gitar av gåtefulle Billy the Kid slik han opptrer som den ævelege amerikanske helten i ein film som Pat Garrett and Billy the Kid (1973), med songar av Bob Dylan.

Dei antiføderale

Det går ei line frå dei lovlause revolvermennene til dei antiføderale valdshendingane som ligg tett attmed reiseruta mi sørover til Galveston. I Fort Worth bur eg på Hilton-hotellet i sentrum, tidlegare Texas Hotel, den siste staden John F. Kennedy sov og heldt tale før han sjekka ut og drog til nabobyen Dallas, der han vart skoten. På vegen sørover passerer eg Waco, der den antiføderale kristenfundamentalisten David Koresh hadde bygt opp eit stort våpenlager og tok med seg 75 trusfellar – born og vaksne – i dauden då den nær to månader lange FBI-kringsetjinga enda i ein stor brann. Hendinga reknar ein med inspirerte Timoty McVeigh då han på dagen to år etter, 19. april 1995, sprengde ein føderal bygning nokre mil lenger nord, i Oklahoma City, der 168 menneske mista livet.

Mange av dei lovlause hadde kome ut av borgarkrigen på 1860-talet som traumatiserte taparar, med eit hat til den føderasjonen som no dikterte vilkåra for sørstatane. Ikkje minst i Texas var motstanden stor, for ikkje berre var texanarane på feil side i borgarkrigen, men rett før krigen, etter at dei reiv seg laus frå Mexico, og før USA annekterte dei, rakk dei i ti år å vera ein sjølvstendig stat. Sjølvstendet levde friskt i minnet då, og gjer det framleis for mange texanarar. I kontrast til dei 51 stjernene i det amerikanske flagget står berre éi stjerne i det texanske – eit flagg og ei stjerne som du møter overalt i delstaten, mellom anna på det mest elska ølet, Lone Star.

Etter borgarkrigen

Om borgarkrigen hadde vore blodig, vart tiåra etterpå valdelege og kaotiske. Då dei føderale styrkane etter kvart trekte seg ut av sørstatane, vart slaveriet erstatta av hundre år med segregering og lynsjing. Då tyskarane i 1930-åra utforma raselovar, såg dei til USA, der lovane var så strenge at den farga OL-helten Jesse Owens opplevde større personleg fridom i Hitlers Tyskland enn i Roosevelts USA.

Heller ikkje for dei innfødde tok krigen slutt med freden i 1865, for med freden kom ein dramatisk auke i den europeiske innvandringa. Nybyggjarar trengde seg vestover, inn i land som då var lovlaust.

Medan ein 300-årskrig utan valdsmonopol herja Statane, fekk me i Skandinavia ei einevaldstid med gamaltestamentlege straffer og hardhendt oppretting av eit valdsmonopol som gjer at politiet vårt i dag går i gatene utan våpen.

Når eg i New York fortel at eg er på veg til Texas, ler folk og seier at texanarar som kjem til byen, spør: «Kvar er våpena?» Så ille er det ikkje. Skilnaden er snarare at «røyking forbode»-skilta i Texas står side om side med «handvåpen forbode»-skilt. I det heile er borgarane i USA i dag like avvæpna som politiet i Noreg – skytevåpenet sit ikkje på hofta, men ligg i bilen eller skuffen.

Og medan mange skandinavar byrjar å frykta at valdsmonopolet heime skal rakna, ei frykt president Trump ikkje unnlèt å nemna, er det amerikanske valdsmonopolet framleis under implementering. Ikkje minst er det forseinka av levekåra til dei innfødde, dei farga og dei kvite utskota. At levekåra deira er forma av 300-årskrigen, lyt me skjøna i Noreg, der få års mild okkupasjon framleis, 75 år etter, pregar spelefilmar og bokhaustar.

Fengsla

Kva er omfanget av drap med skytevåpen i Statane, samanlikna med i til dømes Noreg? Tigangen. Kvart år vert 15.000 menneske skotne i hel i USA. Heime var talet i fjor 25; med amerikanske tilstandar ville det ha vore ti gonger så høgt.

Og i den andre enden av kjeda: Kva er omfanget av innsette i fengsla i Statane, samanlikna med Noreg? Her òg er det tigangen. Dei to millionar menneska som til kvar tid sit i amerikanske fengsel, svarar til meir enn 30.000 innsette i ein folkesetnad som den norske – det reelle talet er 3000.

Den ufattelege tigangen gjeld ikkje berre i høve til Noreg, der talet på innsette ikkje er særleg lågt, etter at det har auka med 50 prosent berre sidan år 2000. Nei, samanlikna med så å seia alle andre land som «ein likar å samanlikna seg med», det vil seie vestlege land, syner USA heilt ekstreme nivå av tal på drepne og innsette – men òg på konsumet av legale og illegale droger.

Den siste faktoren unnlèt ikkje Jeff å nemna når me drikk Lone Star i kveldssola på terrassen til den mest lokale baren attmed Seawall Boulevard. Den 60 år gamle Galveston-fødde afroamerikanaren byrja å arbeida som fengselsbetjent i 1981, men har på fritida bygt opp eit lite transportfirma som gjer at han i dag ikkje er like avhengig av fengselsløna som han var i tretti år.

– Då eg byrja å arbeida i eit av dei då 29 fengsla her i Texas, hadde me 39.000 innsette i delstaten. Dei neste åra kom den store auken. Alt i 1987 passerte me 100.000-merket, og då passerte me samstundes California som delstaten med flest fangar.

Ved høve får eg sjekka dei imponerande mange tala han leverer frå seg med største sjølvfølgje, og like sjølvsagt syner dei seg å stemma. Om Texas ikkje har flest innbyggjarar – det har California – har delstaten flest fangar. Jeff held fram:

– Så har det vore ei dobling dei siste tretti åra, men tredoblinga me fekk berre i 1980-åra, trur eg at eg veit grunnen til.

– Kva då?

– Dop. Narkotika. Alle dei nye drogene som kom i omløp og vart vanlege på 1980-talet: kokain, amfetamin og særleg crack. Eg var ung, og arbeidsplassen min vart fylt av andre unge som hadde fått i seg stoff som tok frå dei hemningane. Eg veit ikkje korleis det er i Noreg, men her i USA mistar du ikkje hemningane ustraffa.

Me tingar ein øl til og ser på skipa i det fjerne. Crack set fyr på hjernen, og i kombinasjon med eit skytevåpen ligg då terskelen for sjølvtekt lågare enn eit kistelok.

På kystvakt

Jakta på smuglarskip er ei av hovudoppgåvene til den amerikanske kystvakta, som har ein stor base i Galveston. Éin dag slepp eg inn på basen og om bord i eit kystvaktskip som er oppkalla etter Harry Claiborne, ein helt av ein fyrvaktar som berga mange menneskeliv i Galveston under den store stormen i 1900. Sidan det er fredag, solskin og skaldyrsesong, er det ikkje måltid i messa, men på bryggja, der eit ti meter langbord vert fylt med det sørtexanarar elskar: kreps og kjempereker med potet, pølsesnabbar og maiskolbar i brennande saus. På landsida ser me konturane av delstatsfengselet der Jeff arbeider. Livet er godt på den rette sida av loven. Men akterut på MS «Harry Claiborne» vaiar flagget på halv stong.

Såra gror

Texanarane er ikkje berre mellom dei høflegaste og venlegaste menneska du kan møta. Dei syner òg optimisme – rett nok stillfaren, men likevel meir merkbar enn heime i Europa.

Dei merkar i det daglege at arbeidsløysa er dalande. Og når det økonomiske lokomotivet no aukar farten så smått, er det greitt for dei at det er lausare kopla til gamle handelsavtalar og militæralliansar. Det er visst òg greitt at hovudrolla som verdspoliti vert skriven ned til ei meir defensiv birolle, samstundes som grensene vert gått opp på nytt.

Fortida spelar òg med i den forsiktige optimismen. Det er som om texanarane tenkjer at ho kan henda ligg attom dei, den mørke, lovlause og blodige fortida i landet – at tilhøvet mellom dei mange folkegruppene i delstaten vil halda fram med å betra seg, at dei djupe såra etter hundreår med borgarkrigsliknande urett er i ferd med å gro. For alt eg veit, er såra berre mellombels lækte, men medan vekene gjekk, vart eg stadig forundra over den kvardagslege og tilsynelatande greie samhandlinga mellom folk med røter i Latin-Amerika, Afrika og Europa, på byfestivalar, i kyrkjene, i kjøpesentra og i frukostsalane – som om dei hadde meir sams enn kva som skilde dei. Éi sak dei hadde sams, texanarane, uansett kven eg spurde, var at ingen av dei skjøna kvifor ein på norsk nyttar uttrykket «heilt Texas» som eit synonym til kaos, anarki og lovløyse.

Håvard Rem