Distrikt

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Kva er Haugalandet, geografisk? Og kvar kjem namnet frå? Ferda no går frå Skjold til Haugesund, ein halv time i bil, men kyst skal ein sjå frå sjøen, og då tek det ein halv dag. På Boknafjorden – der tre kommunegrenser møtest: Bokn, Karmøy og Tysvær – står Nordsjøen rakt på. I nordaust kan ein sigla heilt til Sauda i Ryfylke, i sør ligg kaia Arsvågen med ferje til Stavanger, i nordvest ligg Haugesund, og alt saman ligg i Rogaland. 

Nye gamle namn

Me orienterer oss etter himmelretningar og stadnamn. Skipperen seier ikkje: Bak det høge fjellet på den næraste øya i vest ligg ei større, men lågare øy. Han seier: Bak Boknafjellet ligg Karmøy. Karm tyder vern, mot storhav, vêr og vind, og Bokn truleg merke, i sjøen, etter sjø- og landemerket Boknafjellet (293 moh.), meir enn dobbelt så høgt som høgste toppen på øydelen av Karmøy. 

Stadnamn er tidskapslar som fraktar informasjon gjennom tusenåra. Slik krinslaupa, frå hovudpulsårene til kapillærane, syter for at oksygen kjem fram til kvar avkrok av kroppen, gjer stadnamna, frå Noreg til Haugskjeret på styrbord side, at heimkunnskap vert organisert og kommunisert. Forsvann alle stadnamn, fór me i blinde, og om somme forsvinn, kjem nye, gjerne gamle namn. 

For hundre år sidan fekk fleire norske stadar attende namna frå før dansketida, men alt frå 1850-åra kalla mål- og folkeminnesamlaren Ivar Aasen hovudstaden opprørsk for Oslo, som i 300 år hadde hatt namn etter ein dansk konge då byen i  eit demokratisk fleirtalsvedtak i 1925 fekk att det førkoloniale, førkristne namnet – samstundes som russiske byar fekk nye namn etter nye herskarar, Stalingrad og Leningrad. Som med Oslo har dei gamle namna kome att der òg. 

Stundom er stadnamn så unge at me veit kven som gav staden namn. Agder vart rekna til Vestlandet før Vilhelm Krag i 1902 dikta eit nytt namn som gjorde fylket til ein landsdel, Sørlandet. Haugalandet er eit anna stadnamn så ungt at me kan finna ut kven opphavspersonen er – ein lyrikar, nett som Krag. 

Næringsnesa

Få bilar har namn, fartøy flest. Nær Haugskjeret utanfor Kårstø ligg «Sola» for anker, eit 250 meter langt tankskip, 820 fot, om du vil, lett å få auga på frå «Anna», førtifotaren me siglar. Fartøy kan ein døypa om, og me som ikkje assosierer oppdagarforfattaren Helge Ingstad med dugløyse, såg gjerne nytt namn på fregatten som ei natt nord for Bergen vart styrt inn i «Sola».

Tankaren klarte seg, men kvifor ligg han her? «Sola» går i charter for Equinor som driv Kårstø, eit av Europas største anlegg for transport og handsaming av gass og lettolje frå Nordsjøen. Namn er makt og magi. Av di Equinor, «Sola» og Kårstø ikkje lenger heiter oljeselskap, oljetankar og gassmottak, men energiselskap, tankar og prosessanlegg, kan dei no figurera i CV-en til grøn ungdom. 

Kårstø ligg på det eine neset, og nye Haugaland næringspark – distriktsnamnet har fått status – kjem på det neste. På Karmøy-sida passerer me snart Hydro Aluminium. I gründerbygda Nedre Vats har industrieventyret Autostore, med hovudkontor i Vindafjord, utvikla eit robotsystem for lagerlogistikk, verdsett til 130 milliardar kroner, som Noregs fjerde største selskap på børs. 

Autostore ligg inst i Vatsfjorden. Heile halvøya er penetrert av fjordar i hytt og vêr. Dei er ikkje verdskjende, men dei har sytt for vassvegar, tilkomst og verksemd overalt. Her har breane styrt i kvarandre som på ei slagmark før dei sokk i havet. Haugalandet har lite innland. Så kvifor Haug? Fjordlandet hadde høvd. 

Karmøy

50.000 arbeidsplassar byr Haugalandet på, tre av fire i det private. Haugalandsk verkelyst har ført til at Karmøy – som langtfrå er Noregs største øy, meir enn tjue er større – er den suverent folkerikaste. 42.000 menneske bur på ei øy i utkant-Noreg, utan ein storby i nærleiken. At dei deler bu- og arbeidsmarknad med Haugesund, knekkjer ikkje Karmøy-koden, for det bur færre menneske i Haugesund. Nei, øya er så folkerik at ho held liv i seg sjølv. Mange unge flyttar ikkje. Folk vert buande, som i ein by. Men øya er utan bypreg, høghus og  bustadblokkar. Køyrer ein Karmøy rundt, ser ein samanhengjande busetjing. Det er vanleg i mange land, men ikkje i Noreg, utanfor urbane strok. Rundturen er på sju mil, og på dei sju mila ligg det tett i tett med vanlege bustadhus på båe sider av vegen.

At breie Karmøy, i motsetnad til Haugalandet som heilskap, har mykje innland, ser ein attmed den ei mil lange Burmaveien, bygd av krigsfangar under siste krigen, som kryssar øya på midten, frå Blikshavn ved Karmsund til Ferkingstad ved havet. Ein fiskarbonde og målmann derfrå, Didrik Ferkingstad (1873–1957), kan representera motrøystene til karmøysk næringsvit og materialisme, med eit opprør mot både mørkeprestane og mammonstrælane, som i diktet «Vise-fanden» som du finn på baksida på Dag og Tid denne veka. 

Rogalending i rugen

Karmøy er kjend for sauehald, men har vore ei kornøy òg, om ikkje så stor i fylkessamanheng, med Rogaland som eit kornkammer. Truleg gav korndyrkinga namn til rogalendingane. For hundre år sidan, då Kristiania vart Oslo, og då dansketidnemningane len, og sidan amt, vart endra til førdanske fylke, endra ein amtsnamna òg. Kristians amt vart Oppland fylke, i dag ein del av Innlandet, og Stavanger amt vart Rogaland fylke. 

Kvifor? Nye namn er gjerne gamle. Namne­nemnda gjekk attende til folkevandringstida og den gotiske sogeskrivaren Jordanes, som fortel om rugane, dei som åt rug, eit kornslag som kring Middelhavet vart sett på som ugras. «Rugefolket frå Skandinavia» heiter det i Sigmund Skards omsetjing frå 1932, og «rug ble dyrket i Norge fra ca. år 400 i Rogaland» heiter det i leksikon. 

I 1918 vart så førdanske Rygjafylki, via danske Stavanger, til etterdanske Rogaland. Men heilt forsvann ikkje Rygjafylki. Då danskekongen endra lensnamnet frå Rygjafylki til Stavanger, fekk det nordvestlege fogderiet i Stavanger len og amt halda på det opphavlege namnet, med kortforma Ryfylke. Ryfylke gjekk heilt ut til kysten og omfatta då distriktet me i dag kallar Haugalandet. Kvifor var det ikkje Jæren og Dalane, men områda her som fekk halda på det opphavlege namnet? Den topografiske skilnaden er særs stor. 

Det høver at ein rogalending dikta om rugen. Ein bakarmeister i Jørpeland i Ryfylke hadde sist på 1800-talet ein son, Sigbjørn Obstfelder, som skreiv «Rugen skjælver». Siste strofe:

Hvad er det, som reiser sig borte i rugen?

Rugen skjælver.

Det er datteren vor, som skjæmmed sig i rugen.

Rugen skjælver.

Karmsund

Karmøy åleine gjev ikkje le på Boknafjorden. Fyrst mellom Karmøy og Bokn stilnar det. Der byrjar Karmsund ved den gamle handelsstaden Kopervik, heimstad til historikaren Tormod Torfæus, som før han døydde der i 1719, 83 år gamal, omsette norrøne og islandske tekstar og skreiv hovudverket sitt, på latin, Historia Rerum Norvegicarum (1711), den fyrste større noregshistoria på 500 år, sidan Snorres Heimskringla på 1220-talet. Etter 300 nye år kom Torfæus omsider på norsk òg (Norges historie I–VII, redaktør: Tormod Titlestad, 2008–14). 

Kopervik vaktar sørenden av Karmsund, ei særs viktig lei i norsk soge, nasjonalt og lokalt, så viktig at då halvøya vår, som me no kallar Haugalandet, omsider, sist på 1700-talet, vart skild frå Ryfylke med eit eige områdenamn, vart namnet Karmsund – sorenskriveri og prosti i  Stavanger len og bispedøme. Sundet er hjarta til halvøya – historisk, økonomisk og demografisk. Endringar av administrative grenser har handla om kor langt vekk frå Karmsund «Karmsund» kunne strekkja seg. Skulle det omfatta Sveio i Hordaland, ja, heile halvøya inn til dagens Sauda?

Tradisjon og administrasjon har trumfa topografi og natur. Grensa mellom hordane og rugane, Hordaland og Rogaland, har vorte grensa til Haugalandet. Ifylgje leksikon er Haugalandet den brorparten av halvøya som høyrer til Rogaland – i dag dei seks kommunane Utsira, Karmøy, Bokn, Haugesund, Tysvær og Vindafjord. Kommunane i aust vert stundom rekna med, skriv Store norske leksikon, men «Sveio, nabokommunen til Haugesund i nord, har derimot ofte ikke vært inkludert i Haugalandet».

Men næringslivet trassar fylkesgrensene og opererer no med eit større distrikt: Regionrådet for Haugalandet omfattar Etne, Sveio, Suldal og Sauda òg – heile halvøya.

Avaldsnes

Om Karmsund er hjarta i Haugalandet, er Avaldsnes hjarta i Karmsund. Me siglar inn i ein festning. Her fann fastbuande le og fred for uvêr og uvenar, og dei skattla reisande. Å koma inn hit var berging. Den skandinaviske sørvestkysten er særs vêrhard, Jæren har lite av vernande øyer og lune sund og hamner, men der kysten svingar mot nord, går ein trygg veg, nordvegen, kan henda eit eldre namn for Karmsund, kan henda opphav til nemninga Noreg, Norwegen, Norway – i alle høve no namnet på Nordvegen Historiesenter på Avaldsnes. 

Her vart Osebergskipet bygt, her låg Harald Hårfagres kongsgard, Noregs eldste, der Olav Tryggvason reiste ei trekyrkje og Håkon Håkonsson ei steinkyrkje som framleis står. Men her, i hjarta av vikingtida, går vikingtida i oppløysing, av di dei uvanleg rike haugfunna held fram attende til tida før 793 eller 750 eller kva ein no reknar som byrjinga på vikingtida. Så tett ligg dei, at fleire er att, jamvel om mange er over­køyrde av næringsvitet til karmøybuane – bokstavleg talt, med plog. Gravhaugar vart potetkjellarar. Tuftene etter kongsborgen på Ferkingstad, frå 600-talet, med gildesalar «så store at 500–600 mann kunne danse», var synlege i 1838, men ikkje i dag.

Flagghaugen på Avaldsnes, ikkje frå vikingtida, men romartida og tidleg 200-tal (ja, du las rett; om Noreg låg ein stad den gongen, var det nok her), vart diverre graven ut av prestar på tidleg 1700- og 1800-tal, men dei kasta ikkje alt. Att låg ei av Europas fremste fyrstegraver, den gullrikaste i Skandinavia. 

Og slik held det fram – bakover i tid. På Blodheia, med utsyn mot Karmsund, låg eit hundretals gravhaugar frå bronsealderen.

Seks av dei større ligg her framleis – midt i eit særs aktivt område med industri, næringsutvikling, skipstrafikk, folketalsauke og travel kvardag på Haugalandet. Men kva kjem namnet av? Av alle haugane?

Haraldshaugen

Nord i Karmsund går haug att i så mange stadnamn at ein kunne kalla det Haugsund: garden Haugar, nemnd i Snorre, Haugesjøen, og ja, i nyare tid, byen, Haugesund. Det manglar ikkje på haugar i Noreg, men nytta som stadnamn refererer det gjerne til gravhaugar. Ein av dei viktigaste i norsk samanheng, gravhaugen til Harald Hårfagre, skulle etter tradisjonen liggja her, heilt nord på fastlandssida av Karmsund, ikkje langt frå Haugar. 

At han kunne ha vore hauglagd her på tidleg 900-tal, fekk 300 år seinare sogeskrivaren Snorre Sturlason til å fara hit, og han meinte å finna gravhella. Etter nye 400 år kom nok ein sogeskrivar hit, den stutte vegen frå Kopervik, Tormod Torfæus, som meinte å finna spor etter Hårfagre, han òg. Og etter nye drygt 200 år kom ein tredje sogeskrivar, Ivar Aasen. 

Aasen var på meir enn dialektferd. I dag er ordinn-
samlinga mest kjend, men han laut undersøkja oldtidsminne òg. Det avgjorde oppdragsgjevarane i Trondheim som var gullaldersøkjande nasjonalromantikarar. Sjølv var Aasen ein opplysingstidsdemokrat som ville laga eit talemålnært skriftspråk til eit folk utan eit slikt. 

I 1852, før han drog på haugjakt, kom han fyrst til Haugesund, ladestad to år og kjøpstad 14 år seinare. Sildabyen var framleis så fersk at då han i brev skreiv at han var i «Haugesund», la han i parentes til eit forklårande «(Karmsund)», framleis namn på sorenskriveriet og prostiet.

Stavrim

Om nokon har sett Karmsund i parentes, er det Ivar Aasen, for han kom opp med eit anna namn på distriktet, ei nyskaping som i dag, 170 år etter, er etablert. For etter å ha vitja gravhaugen, skreiv han diktet «Haraldshaugen», der han – som den fyrste, etter det eg veit – kallar distriktet Haugalandet: «millom hump og hamar på Haugalandet». 

Diktet – eller «sang på landsmålet», som undertittelen lyder – vart kjent. Det kom i Folkevennen (1853), Illustreret Nyhedsblad, i lesebok (1863) og ei nordisk bok (1869), og i 1872 var det tusenårsmarkering med avduking av riksmonumentet Haraldshaugen til minne om Hårfagres samling av Noreg. Vendinga «mellom hump og hamar [berghammar]» var ei tid like kjend som Aasen-vendinga «millom bakkar og berg».

I «Haraldshaugen» er det meir enn bokstavrim, det er stavrim, på norrønt vis. Ifylgje versteoretikaren Hallvard Lie er det «det beste eksempel på moderne málaháttr», versemålet som ein av Hårfagres skaldar nytta i diktet om Hafrsfjord-slaget i 872, «Haraldskvædi». Lie er elles nådelaus mot «moderne stavrimdiktning [...] Mesterverket er [...] Ivar Aasens monumentale ’Gamle Noreg’» og «Haraldshaugen».

I folkelege Folkevennen kommenterte Aasen sjølv versemålet: «Den Versefom, som her er benyttet, har været meget brugelig i gamle Dage og findes i mange Digte i det gamle Sprog. Den retter sig efter den Regel, at et Par Linjer skal have tre Ord, som ere lige i Begyndelsen; saaledes at de enten begynde med en Medlyd (Konsonant), som maa være den samme i alle tre Ord, eller med en Selvlyd ( Vokal), som ikke maa være den samme.»

Med tanke på form, motiv og tidsånd er diktet uventa lågskuldra. At haugen var rasert og attgrodd og mangla monument, plaga nok oppdragsgjevaren, men ikkje Aasen. 

Eit mindre lågskuldra ekko av haugalandsk vikingtid kunne ein for 30 år sidan høyra der ferda byrja, i Skjold, som flammeknitring og sirener då kyrkja der vart tend på av tenåringar som hemnde hova som brann for tusen år sidan. Her i vikingland vart det naturleg nok mange svartmetallmusikarar i 1990-åra, gjerne meir ideologiske enn dei på Austlandet, og sjølve kalla dei lenge sjangeren viking metal, ikkje black metal.

Namnestrid og siger

Av di Aasen-diktet vart kjent, vart frå kring 1900 det nye distriktsnamnet mykje nytta, mest av folk i motrørslene – mål-, fråhalds-, og arbeidarrørsla. Det dukka opp i songbøker, i heimstaddikting, som namn på skip og losjar og lag for haugalendingar i Brooklyn, gjerne med referanse til Aasen og Haraldshaugen, og helst med r: Haugarlandet.

Men målstrid vart namnestrid. Kva skulle halvøya heita? Borgarskapen i Haugesund ville at den nyrike byen skulle spegla seg i namnet på distriktet: Haugesund halvø.

I mellomkrigstida vert det òg strid mellom Haugalandet-tilhengjarane om rett stavemåte. Haugesund avis prenta lesarbrev som peikar på at «Haugarlandet» var sitatfeil: Aasen skreiv «Haugalandet». Det vart oppfatta. Eit organ for arbeidarrørsla, Haugesunds Arbeiderblad, som i 1931 hadde endra namn til Haugarland Arbeiderblad, endra i 1939 namnet til Haugaland Arbeiderblad. 

Frå 1970-åra har namnet vorte nytta meir og meir, offisielt òg, som namn på ein vidaregåande skule (frå 1977), eit fjernsynsselskap (frå 1990), eit kraftlag (då Haugesund og Karmsund kraftlag fusjonerte i 1998, same år som Hanne Krogh gav ut songen «Haugalandet»), tingretten (2008, då Haugesund og Karmøy tingrett fusjonerte), prostiet (frå 2013) og no Haugaland næringspark. 

Så endar båtferda i Smedasundet, på brygga ved Høvleriet, ein tidleg forsumarkveld, der haugesundarane freistar å leggja pandemitida bak seg, i lag med omdømet som heroin- og overklassesmåby. I det minste er alle no samde om namnet på distriktet.