Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Fritidsbåten til Einar Eidesvik brukar ikkje mange minutta på vegen inn frå Hespriholmen til Bømlo, men det kjennest likevel som ei reise gjennom ei umåteleg lang soge. «Hele landsdelen virker som en fortelling om fedrelandets historie», skreiv arkeologen Haakon Shetelig om Hordaland, og ingen stad fann han meir grøderikt historisk jordsmon enn på Bømlo. Men mykje av denne store forteljinga er framleis ukjend, og dei eldste kapitla finst attpåtil i ulike versjonar.

Arkeologar imellom går det ein debatt som kan oppsummerast som rein mot sel: Somme meiner at det var reinen som drog dei første menneska inn i Noreg, og at dei i hovudsak heldt fram reinjegerlivet frå kontinentet. Andre held på at desse folka braut med fortida si og starta eit nytt liv som seljegerar, og berre dreiv sesongjakt etter reinen i fjellet som ei attåtnæring.

Eg har valt å tru på seltilhengarane. Det kan nok hengje saman med at eg er svært tilbøyeleg til å sjå på Noreg frå sjøsida. Men eg har òg late meg overtyde av det enkle faktumet at dei aller fleste funna frå eldre steinalder i Noreg er langt ute i skjergarden, og der fanst det ikkje rein i steinalderen heller. Lekmannskonklusjonen min er at dei første menneska i Noreg truleg levde det meste av livet som seljegerar, i eit tilvære på stadig reise frå teltplass til teltplass.

Eit liv på flyttefot

Båtane deira var mest truleg skinnbåtar, forsterka med eit indre skjelett av tre eller bein. Stokkebåtar kunne det neppe ha vore. Slike båtar kantrar lett, og ville vere livsfarlege i bårene i den ytste skjergarden. Dessutan kom dei første menneska til denne kysten før landet vart skogkledd. Truleg fanst det berre pistrete bjørketre her nord på denne tida, og slike lagar ein ikkje stokkebåtar av. Kanskje gjev umiaken, «konebåten» som vart brukt av inuittane til familieforflytting, ein peikepinn om farkostane i eldre steinalder. Dette er skinnbåtar som kan vere over ti meter lange og ha ei lasteevne på fleire tonn. Dei få helleristingane som er funne av båtar frå eldre steinalder i Noreg, er slåande like umiakane frå Grønland i profilen. Dei mobile tilværa til pionerane på norskekysten tilseier at dei må ha hatt båtar som kunne romme heile husstandar, med telt og alt dei trong av reiskap.

Ein slik levemåte gjev meining når ein tenkjer på kva slag natur dette folket kom til. Det meste av innlandet var framleis dekt av isen, og også kysten var svært ulik den vi kjenner. Det nakne landskapet og det sparsame dyrelivet likna truleg meir på dagens Svalbard enn på det vi kjenner frå den tempererte norskekysten av i dag. Selane dei første menneska jakta på, kan ha vore steinkobben og haverten som lever i skjergarden no, men òg meir kuldekjære artar som grønlandssel, kvalross og storkobbe. Det er òg fullt mogleg at menneska på veg nordover støytte på isbjørn, i så fall ein formidabel motstandar for eit folk med spyd og pil og boge som våpen. I 1976 vart eit isbjørnskjelett oppdaga under kjellargolvet til ein familie på Finnøy i Rogaland, og dateringa tyder på at denne store isbjørnhannen hadde levd berre litt før menneska kom roande nordover norskekysten. Finnøy-bjørnen var neppe den siste av sitt slag på fastlandet.

Iskalde fjordar

I dei indre kyststrøka var det lite å hente på denne tida. Mange av fjordane var framleis fylte av isbrear. Og fjordane som var opne, må ha vore iskalde av smeltevatn på somrane og grumsete av partiklar frå bresmeltinga. I slikt vatn er det dårlege vilkår for liv. Ute i skjergarden, der smeltevatnet møtte det varme atlanterhavsvatnet som hadde byrja å strøyme langs kysten, kunne derimot næringssalta som lak ut frå landjorda gje opphav til ei intens planktonbløming og eit yrande liv, med fisk, skjel, fugl og sjøpattedyr. Kanskje var forholda der ute nokså like dei vi i dag finn oppunder iskanten i Barentshavet og lengst nord i Norskehavet. I så fall hadde pionerane i skjergarden ein brei meny å velje frå.

7000 års industrihistorie

Hespriholmen var berre første stoggen på den vesle steinalderturneen min. Bømlo har meir historie å by på. Eg køyrer saman med Einar inn til tettstaden Langevåg sør på øya. Det som no er den smale Eidesdalen, var ein gong eit sund med ei lun og trygg hamn i enden. Tett ved samfunnshuset Langevåg Bygdatun ligg ein grøn, open flekk. Det er Sokkamyro, ein av dei rikaste av alle funnstader frå steinalderen i Noreg.

Den første grønsteinsøksa vart funnen her i 1897 av Johan Larsen Vespestad, lenge før steinbrotet på Hespriholmen vart oppdaga. Vespestad sende øksa til Bergen Museum, og for arkeolog Haakon Shetelig vart dette starten på mange tiår med utgravingar. Sokkamyro er kalla den første industriarbeidsplassen i Noreg. I torvlaga under meg har arkeologane avdekt kulturspor som spenner over det meste av historia til mennesket på norskekysten, frå dei 11.000 år gamle flintflisene som låg nedst, til bearbeidd grønstein som er datert til byrjinga av bronsealderen for kring 4000 år sidan. Etter over 100 år med graving er kanskje Sokkamyro ferdiggranska, men området er framleis freda.

Blanda velsigning

«Det er vel såvidt dei får lov til å slå plenen her», kommenterer Einar, som gjerne skulle sett området brukt til noko fornuftig. Han er neppe åleine om det. Blant bømlingane er det blanda kjensler for den djupe historia til øya. Steinaldersogene på Bømlo er ei kjelde til stoltheit og lokalpatriotisme, men historia kan òg føre til bandlegging av eigedom og krav til utbyggarar om å betale for lange og kostbare utgravingar. Da det vart halde eit folkemøte om nye fredningsplanar sør på Bømlo i 1975, kom sinna i kok. «Eg har aldri høyrt sånt toskeskap i mitt liv. Han som har skrive det brevet til departementet burde vore sett ut på Hespriholmen og skoten», sa ein av deltakarane på eit folkemøte om fredningsplanane i Langevåg.

Einar hintar om at det ligg mang ei steinøks gøymd i kister rundt om på Bømlo, heime hos folk som ikkje ville risikere at konservatorar la handa på grunnen deira. Det streifar meg at haldninga til ringnotskipper og mangesyslar Eidesvik kanskje er nokså på line med urbømlingane si innstilling til verda: Ta landskapet i bruk til nytte for oss som slumpar til å leve her no, og hent ut det ein kan av naturen med dei beste reiskapar som er tilgjengelege.

Toppen av Bømlo

Eg seier farvel til Einar, set meg i bilen og set kursen til fjells. Neste mål for ferda er Bømlos høgaste punkt: fjellet Siggjo, med ein slak pyramideform som minnar om vulkanar eg har sett i høglandet i Guatemala. Ein sti fører frå parkeringsplassen ved riksvegen og buktar seg opp langs den bratte fjellsida. Siggjo er ikkje mykje til fjell i norsk målestokk, men dette er ein flat landsdel. Med sine 474 meter over havet er Siggjo det høgaste punktet i mange mils omkrins, og eit urgammalt seglingsmerke for sjøfarande. Når eg når toppen, er utsikten overveldande i alle himmelretningar. Her kan blikket fritt vandre frå Lyderhorn i nord og Folgefonna i nordaust til Utsira i havet i sørvest. Ein handfull turgåarar sit andektige ved foten av telemasta og syg til seg solnedgangen.

Eit par hundre meter nord for toppen finn eg det eg leitar etter. Ved den vesle Siggjatjødno ligg eit steinbrot som har ei nesten like lang historie som Hespriholmen har. Her oppe tok utvinninga til for kring 6000 år sidan, og hi varte i kring 3000 år, meiner arkeologane. Hit kom folk for å skaffe seg ryolitt, ein finkorna lavabergart som vart spydd ut av jordskorpa i vulkanutbrot for 470 millionar år sidan. I lyngen nær tjørna ligg det strødd med skarpkanta småsteinar, brende laus frå grunnfjellet for nokre tusenår sidan. Eg plukkar opp nokre av fragmenta og ser nøye på dei. Ryolitten her er grønleg på overflata, med gråsvarte og kvite spettar og årer i brotflatene. Når eg slår småsteinane mot kvarandre, gjev dei frå seg ein lys klang som av keramikkskår.

Vestlandske piler

Ryolitten er sprø, og duger ikkje til økser. Men denne steinen er godt eigna til å skjere, skrape og drepe. Nesten alle brotflatene på småsteinane eg finn i lyngen, har skarpe eggar. Mange av steinane munnar ut i sylkvasse oddar. Ryolitten frå Siggjo vart til pilspissar, spydspissar, dolkar og skraper. Som grønsteinen frå Hespriholmen er ryolitten herifrå funnen att over det meste av Vestlandet. Pilspissar frå Siggjo er funne ved Kristiansund, i Oppdalsfjella og ved Lillesand, men til liks med grønsteinsøksene er også dette materialvalet i all hovudsak eit vestlandsfenomen.

Eg dreg ei av dei kvasse, avlange steinflisene mot handflata, kjenner flisa rispe mot huda. Set du fart på odden, er han meir enn skarp nok til å trenge gjennom selskinn, hjortehjarte og mannebringe. Den kvasse eggen gav mennesket makt over dei store dyra. Kva ville vi vore utan? Mjuke, spinkle apekattar utan panser, klør eller hoggtenner, hjelpelause byttedyr for isbjørn og sabeltanntiger. Men menneska laga sine egne hoggtenner av stein og bein, vi fekk flygande klør som kunne drepe på avstand. Mange dyr brukar reiskapar, men berre menneska formar reiskapane sine etter eige hovud. Slik la vi verda under oss. Og slik kan vi øydeleggje henne.

Landet opna seg

Eg går attende til toppen ved telemasta og prøver å lese landskapet som ei historie, frå dei yste holmane som no sig inn i skodde og skumring, via Bømlafjorden, Stord og den opne Halsnøyfjorden, til munningen av Hardangerfjorden inne ved Husnes. For 11.500 år sidan, ved slutten av den kalde perioden yngre dryas, opna dette terrenget seg for menneska og resten av faunaen og floraen vi kjenner i dag. Seljegerane på holmane ute i skjergarden kunne sjå endringane med sine eigne auge, ikkje berre frå generasjon til generasjon, men frå år til år. Kolonnar av isfjell frå dei smuldrande isbreane kom sigande ut fjordane, og det nakne landskapet under iskappa vart avdekt bit for bit. Det tok kring 500 år for den kilometertjukke breen i Hardangerfjorden å trekkje seg attende frå munningen ved Husnes og heilt inn til Eidfjord, ei strekning på over hundre kilometer.

Menneska ute på øyane var vitne til ein klimarevolusjon. Temperaturen i lufta langs norskekysten steig truleg med kring fire gradar i løpet av dei første 1500 åra etter Yngre dryas, og vatnet i Norskehavet vart kring åtte gradar varmare i same periode. Den norske atlanterhavstraumen hadde fått attende kjempekreftene sine etter å ha vore halden i sjakk under istida, og pumpa igjen varmvatn inn mot norskekysten. Havstraumane og vindane frå sørvest smelta det kalde panseret som hadde knuga landskapet i over 100.000 år. Menneska rykka innover i det nye landet og fann nye måtar å hauste av naturen på, men framleis heldt dei seg helst så tett på strandkanten som det var mogleg.

Siste del kjem i neste nummer.