Lytt til artikkelen:

Reise

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Få aktivitetar er så tyngde av identitetsmarkørar som feriering. Er du ein som reiser åleine eller i flokk? Langt eller kort? Nordover eller sørover? Mykje eller minimalt? På opptrakka sti eller mot noko tilsynelatande jomfrueleg?

Alle kjenner fordommane om sydenturisten som reiser mot varmen for å kople av. Mindre omtala er den sekulære pietisten som reiser nordover, mot høgverdig kulde, mot det herja, rå og inneslutta, for å stå åleine framfor Naturen. Eller postturisten, personifisert av Raudt-politikaren som omfamnar det kunstige, legg ut bilete av seg sjølv framfor ei norsk kjøttkakebu på Mallorca, som for å seie kven er kongen av folkeleg?

Om du for ti år sidan ferierte på Færøyane, på Hebridane, på Island eller i Lofoten, kunne ein anta at du var ein velutdanna mann over 50 år, eller gift med ein slik, litt kulturkonservativ, uavhengig av partipolitisk legning. Fortel meg kvar du reiser, kunne ein seie, så skal eg fortelje deg kven du er. Men dei siste åra har dette endra seg. Unge amerikanarar har invadert Island. Det kulaste i kunstverda er å dra med forskingsskip til Svalbard eller Arktis.

Kjensla av at alle har vore overalt, kombinert med klima og no korona, har laga krøll på kastesystemet. Sommaren 2020 skulle utlendingane som vanlegvis valfartar til Lofoten erstattast med hordar frå Oslo vest. Alle skulle til Lofoten.

«Rorbu»

Eg var ein av alle. Fyrste dag i Lofoten drog eg og reisefølget frå flyplassen til næraste tettstad. Der hadde vi leigd oss inn på eit fiskevær som lova badstove og badestamp. «Her bur ein fiskar med sitt livs største fangst», stod det på eit skilt i resepsjonen. Vi såg ikkje fiskaren. Fangsten tok imot oss. Eg betalte for ei rorbu med sjøutsikt, sa eg forsiktig då eg såg rommet. Dette er vel ikkje ei rorbu, sa eg, skjemd over å høyrdest bortkjemd ut. Men ein heilt vanleg leilegheit, utan utsikt.

Det kjem an på korleis du ser det, sa fangsten. Det er ikkje dette turistar assosierer med rorbuer, men fiskarar pla bu her, så teknisk sett er det ei rorbu. Er du ikkje nøgd, kan du dra ein annan plass. Men alt er utselt.

Touché. Eg beit i meg indignasjonen. Eg klaga heller ikkje over at ein måtte betale fire hundre kroner for å bruke badstova. Som turist må ein budsjettere med å verte brukt. Som Don DeLillo skriv: «Turismen er idiotiens marsj. Det er forventa at ein er dum. Heile mekanismen i vertslandet er rigga med tanke på at dei reisande oppfører seg idiotisk. (...) Å vere dum er mønsteret, nivået, norma».

Trass småsvindelen var det fint. Vi gjekk opp eit typisk lofotfjell: ugjestmildt frå avstand, men med mjuke sletter i høgda mellom dei steile taggane, som eit blautt kranium midt i ei krone.

Nede att åt vi fiskesuppe og tørrfisk på ein restaurant som anstrengde seg for å vere maks nordlandsk. Baren var ein båt. Skipsknutar på veggane. Stiv fisk dingla frå taket. Maten var dyr og middelmåtig – autentisk, men ikkje spesielt god. Vi var lukkelege likevel. Mot midnatt sat vi inntulla i dyner på verandaen utanfor det som var eller ikkje var ei rorbu, såg på sola som ikkje gjekk ned i havet, og skålte i rusbrus, medan ein søring på ferie brølte flosklar om fridom frå toppen av fjellet.

Hipsterkolonien

Neste dag drog vi til Trevarefabrikken, ein hipsterkoloni i Henningsvær som lova kost og losji mot at reisefølget forelas om ei bok han har skrive. Trevarefabrikken er eit tidlegare trandamperi og ein tidlegare møbelverkstad gjort om til eit postindustrielt kompleks med hotellrom, fancy kaffi og gourmetgatemat. Tre vakre gutar frå bergensborgarskapet står bak. I intervjuar skildrar dei staden som «revitaliserende». Eit «workspace» for «startups» og «genuint community».

Det var kjekt å vere der, men silent disco vart for mykje. På stilledisko dansar ein med hovudtelefonar på, lydlaust for dei uinnvigde, til individuelt valte rytmar. Eg vart liggande på rommet og høyre på Spotify medan folk rava på ulike frekvensar.

«Dagens Næringsliv var her før deg», sa gutane på Trevarefabrikken. «For å skrive om klubbscena». DN rapporterte frå Noregs Ayia Napa, som samla «Skam-kjendiser, P3-pratere, influensere, skiprinsesser og Netflix-skuespillere. Og hele resten av Oslo.»

Fyrsteetasjen i Trevarefabrikken kunne vore kvar som helst – Berlin, Paris, Tokyo. Golv av pussa betong. Avskalla måling. Store vindauge. Frukost servert på ei fjøl. Raudbetehummus, surdeigbrød, salt pølse, manchego, syltetøyglas med kaldgraut og chiafrø. Det var den mest hipsterete frukosten tenkeleg, og han var knallgod. Kanskje er det å banne i kyrkja i jordbruksbladet Dag og Tid, men kan ein ikkje hevde at eit måltid satt samen av smakar frå heile verda – krydder frå Midtausten, spanskklingande pølse, pulled pork dryppande av sørstatssafter, graut frå Sveits – er objektivt betre enn tørrfisk med smør og potet? Eller er den tradisjonelle tørrfisken i «rorbuene» meir ekte enn fjøla i fabrikken, fordi han er forankra i tid og rom?

Ekte versus ekte

Kanskje er det ingen motsetning mellom rorbua som ikkje var rorbu, og fabrikken som ikkje var fabrikk. Det er dette turistmaskineriet alltid har handla om: meir eller mindre kunstige representasjonar av røynd. Dei mest ekstreme døma er dyrehagar og temaparkar der ein kan «sjå» dinosaurar og oldtidsfolk, men mykje reising har det same i seg. På øyer i Stillehavet kler urfolk seg nakne når antropologane kjem, og leiker ugga bugga-jungelfolk.

Det er for enkelt å gjere narr av moderne imitasjonar av det gamle, det funksjonelle og det ekte. Reisa er alltid ei bryting mellom staden ein kjem til, og draumen om han.

Ultimat tull?

Eg høyrde ein gong ein samtale mellom den islandske poeten Sjón og musikaren Laurie Anderson, om draumen om det nordlege. Sjón sa at denne fantasien òg rår på Island. «Eg er frå Island» sa Sjón. «Men det nordlege for oss var alltid lenger oppe. For oss var nord Grønland. Vi hadde dei mørke nettene, snøen og isen, breane, men likevel følte vi, fordi vi var del av det moderne samfunnet, at vi ikkje høyrde til det verkelege nord.»

I Reykjavik las eg Sjóns The Whispering Muse. Romanen handlar om Valdimar Haraldsson, ein islending som misjonerer om at fiskeetande sivilisasjonar er overlegne. Boka harselerer med ideen om Nord som ein stad med ein integritet det sørlege manglar.

Slikt strekker seg lenger tilbake enn det tredje riket. Sjølv dei gamle grekarane hadde ei førestilling om eit folk bortanfor nordavinden: hyperborearane. Sjukdom når dei ikkje, ikkje døden heller, sa poeten Pindar på firehundretalet f.Kr. Hundre år seinare drog oppdagaren Pytheas nordover og kom heim med forteljingar frå Ultima Thule, ei øy nord for England som ikkje usannsynleg var Noreg. I heile den vestlege idéhistoria har det nordlege vore knytt til det djupe, det tyste og det store.

Safari

Som mange andre fantastar har eg har alltid vore oppteken av kvalar. Fyrste gong eg var på kvalsafari, var i California. Eg møtte ni matematikarar der, og fortalte dei om barndomsdraumen om å sjå ein stor kval. Stor kval skal verte, sa matematikarane og leigde ein minibuss som tok oss til Santa Cruz. Der segla vi sjøsjuke på høge bølger. Etter mykje venting dukka kvalane opp, sukkande og med seige rørsler. Seansen enda med at eg i lukkerus hang over ripa og spydde på ein månefisk.

Neste gong var i Vesterålen med ein engelskmann. Vi stod iskalde på dekk. Det sokk i meg då spermkvalen braut skorpa, det største vesenet eg hadde møtt, Moby Dick på pustepause frå blekksprutjakt.

Safarien på Island i sommar overgjekk likevel alt. Havet var stilt. Det var varmt. Alt glitra. Ribben tok oss innom eit berg av lundefugl før vi heldt fram i retning Grønland, til ein stad der knølkvalar kjem for å ete kril og småfisk.

Minst fem kvalar kom heilt nær båten. Massive ryggar rulla i vasskorpa før dei vippa opp halefinnane og forvann ned att mot den svarte verda som vi veit så lite om. Frå over vatnet kunne eg ikkje sjå dei enorme kvite sidefinnane som kjenneteiknar knølkvalen. Men eg visste at dei var der, og den vissheita røska i mellomgolvet.

«Mot turisme»

Ein gong i tida såg eg for meg at eg skulle debutere med ei bok som skulle heite Mot turisme. Boka skulle ta utgangspunkt i mine eigne vestafrikanske tenåringseskapadar og byrje med eit sitat frå Martin Heidegger: «Turisme burde vere forbode.» Derifrå skulle eg levere ei sveipande essayistisk kulturhistorie om korleis kloke hovud til alle tider har komme fram til at det kosmopolitiske idealet – ideen om at gode menneskjer identifiserer seg som verdsborgarar – var teit.

Eg samla sitat frå reisemotstandarar i ei notatbok. «Himmel, ikkje sinn, skiftar han som reiser over havet»: den romerske poeten Horats, siste hundreåret før Kristus. «Desto lenger ein reiser, desto mindre veit ein»: den kinesiske filosofen Laozi, fire hundre år tidlegare. «Alle menneskas ulukker kjem frå at dei er ute av stand til å halde seg roleg på rommet sitt»: teologen Blaise Pascal, 1600-talet. «Reisa ruinerer all lykke»: Frances Burney, 1782. «Berre ein ekstremt fattig fantasi rettferdiggjer å reise for å føle»: Fernando Pessoa. «Den kloke reisande reiser berre i fantasien»: W. Somerset Maugham. Og Olav H. Hauge skrytte av at han var ein arm chair traveller, ein som reiste med bøkene heller enn føtene. Eg las med age Xavier de Maistre, fødd ved foten av Alpane i 1763, som i A Journey Round my Room skvisa ei heil verd ut av dei nærmaste kvadratmeterane sine.

Dette var på ei tid då eg som aspirerande grinebitar framleis var sjarmert av røyster som – same kva det gjeld – insisterer på å vere motstraums. Boka mot turisme skulle innlemme meg blant desse. Dette var òg i ei tid då å reise framleis var noko å skrive heim om.

Slik er det ikkje no. Antiturismen er ikkje motstraums lenger. Stillstanden har fått ny vind i segla. Så kan ein sjølvsagt innvende at dette slett ikkje er eit ideologisk fenomen, ikkje ein tendens eller eit paradigmeskifte, men berre eit logisk resultat av ein serie hendingar som byrja med ei flaggermus på ein marknad i Wuhan.

Inga kald elskarinne

Å sjå korona som naturens hemn over menneskeskapte klimaendringar er uansett ei innbilsk besjeling. Vi kan drepe alt som er, utan at det vi kallar naturen, vil foreinast mot oss. Naturen vert råka, men føler inkje i respons. «She’s just not that into you» som amerikanarane seier til han som tolkar ei kald skulder som ein invitasjon til kurtise.  

Svovel

På Island såg eg kvalar. Eg svømte i varmekjelder. Eg drakk lakrisbrennevin og åt røykt føl og roten hai. Eg vandra i månelandskapet kring kraftstasjonen Krafla, over vulkanske sletter som putra av svovel, lilla røyk og svart leire, i stanken av jordas underliv. Og islendingane meistra flatfyll sjølv om barane stengde klokka ti.

Vegen til Damaskus

Eg har endra syn sidan då eg ville skrive Mot turisme. Eg var flaska opp på ein kritisk teori som forkynner at det kosmopolitiske idealet berre er for livsfjerne elitar – ei haldning som har mykje for seg, men som nett no kjennest irrelevant, veka etter at kjærasten til Donald Trump Junior, Kimberly Guilfoyle, brølte frå scena på den republikanske nasjonalforsamlinga: «Do you support the cancel culture, the cosmopolitan elites...?» Jau, no tek eg til takke med kosmopolitismen. Atterfødast som verdsborgar. Det liknar ei religiøs omvending, men ikkje heilt, for sjeldan har eg kjend meg meir rasjonelt og mindre metafysisk orientert enn no. Eg blæs i det abstrakte. Eg vil ha det konkrete framande.

Danningsreisa

«Karantene er ingen straff, karantene er ei gåve», sa Bent Høie sist veke. Eg fekk lyst til å fly på han som ein bergensk antirasist på ein Sian-leiar. Brått lengta eg reaksjonært etter det klassiske britiske overklasseidealet om danningsreisa. «Utanlandsreiser fullendar utdanninga av engelske gentlemen», sa Edward Gibbon kring 1794. Og Lord Byron høyrdest ut som om han delte ut brosjyrar om skuleutveksling: «Eg er så overtydd av fordelane med å sjå menneska heller enn berre å lese om dei, og dei bitre effektane av å bli verande heime i dei smale fordommane til øybuarane, at eg meiner at det burde råde ei lov blant oss, om at unge menn må reise utanlands i eit semester». Ideen om at erfaring trumfar kunnskap, vart institusjonalisert i «The Grand Tour», ein tradisjon USA adopterte frå england i 1820: Ungdommar skulle ta seg ein rundtur.

Dei som går ut av skulen i år, skal ikkje på interrail, dei skal ikkje på loffen i Søraust-Asia eller til Afrika for å klumse til eit halvkokt velgjerningsprosjekt. Om det å verte vaksen er å hamne i trøbbel på framande stader, står ungdommen i ein kinkig situasjon. Og eg uroar meg for kva dette året gjer med dei eg er glad i – og for kva det gjer med meg å ikkje ha høve til å rømme frå dei med jamne mellomrom.

Alt eg vil, er å sitte åleine i ein lobby i eit framandt land, blant rømlingar og forretningsfolk med harde kjevar og speeda auge, overgitt logikken som rår i vertslandet. Om det gjer meg til ein snobb, so be it; que sera, sera; føkk den nye heimstadsdyrkinga. For enkelte ting er vel viktigare enn både klima og korona, til dømes åndslivet til dei som trass alt skal overleve. Det er fyrst no når det ikkje lenger er kult å vere globetrotter, at eg tenkjer slik. Eg meiner ikkje lenger at turisme er dekadent.

Exit

Livet er ikkje ei reise. Livet er å bu. «Reisa» er derimot ein bra metafor for å døy. Ein pause frå oss sjølve, ein petite mort, ei minisjølvutsletting. Men dødsdrift er ikkje in vogue om dagen, no når folk kappast om å skrive om kor audmjuke dei vert av å halde seg på staden kvil. Og byrjar ikkje karantenesamfunnet alt å speglast i ein trongare, kvesande samfunnsdebatt, låst i fem år gamle diskusjonar? Og er ikkje denne innsnevringa dømd til også å forme kulturproduksjonen i åra som kjem? Eg veddar på at nye versjonar av A Journey Round my Room kjem til å tyte ut av karantenar verda over.

Eller er det meg som projiserer, her eg sit med mild klaus? Veit ikkje. Eg veit berre at eg vil fare så snart som råd, gjerne langt, gjerne sørover, gjerne inn i folkemengder. «Dø må eg» skreiv walisaren Walter Map kring år 1200, «men lat meg gjere det drikkande på eit gjestehus».