Lytt til artikkelen:

Eivor Andersen Oftestad

E.A.Oftestad@mf.no

Då kong Sverre bygde borga si utanfor Trondheim på 1100-talet, gav han henne namnet Sion, etter Davids borg i Jerusalem. Då teologen Christen Steffensen Bang skildra den nye byen Christiania i 1651, likna han byen med Jerusalem. Då danskekongane etablerte idealsamfunnet sitt på den dansk-norske handelsstasjonen Tranquebar i Sør-India, vart kyrkja kalla Det nye Jerusalem. Og bedehusa, som poppa opp i det norske landskapet frå midten av 1800-talet til tidleg 1900-tal, heiter Betel, Sion, Salem, Betesda og Emmaus. Dei gjer landet til ein slags spegel for topografien i Palestina. Referansane til bibellandet og bibelsoga ligg som ein djupstruktur i kulturen vår og har gjeve form og språk til politisk tenking, religiøs praksis og arkitektoniske ideal gjennom tusen år. Eg vil undersøkje korleis, og byrjar reisa gjennom historia med mellomalderen.

Kristninga

For tusen år sidan vart Skandinavia kristna og innlemma i ei verd der Jerusalem var sentrum. Jerusalem var ikkje berre eit geografisk punkt på eit todimensjonalt kart. Jerusalem var sentrum i ei heil førestellingsverd i både tid og rom. Jerusalem var byen i Palestina der Salomo hadde reist tempelet sitt, og der Jesus døydde og stod opp att den tredje dagen. Samstundes var Jerusalem også namnet på himmelbyen – byen som har perleport og gater av gull, og som var målet for heile historia. Der det korkje er gråt eller tårerw. Medan det jordiske Jerusalem kunne vere skite og tarveleg, skein himmelbyen som eit Soria Moria-slott som gav næring til draumar og håp.

Den kristne kulturen kviler på dynamikken mellom desse to byane, det jordiske og det himmelske Jerusalem. Då kong David regjerte med rettferd frå Sionsborga, og då tempelet vart bygt av Salomo, var byen på jorda verdig å representere byen i himmelen. Då vart Jerusalem Guds bustad på jorda. Gud steig ned og fylte tempelet med ei sky av eld og røyk. Men sidan, då alt vart fullført og tempelet rive ned, og då det ikkje lenger var skilnad på jøde og grekar, kunne sjølvsagt Guds bustad – Jerusalem – flyttast. Kort fortalt handlar den mangslungne historia i den kristne kulturen om kven som er legitim arving til – og representant for – det himmelske Jerusalem. Kor er det Gud stig ned og borgar for autoritet, makt og rett? Det har vore drivkrafta både for pavar, kongar, reformatorar, bedehuspredikantar og moderne politikarar. Gjennom hundreåra har ideen om det himmelske Jerusalem gjeve moralsk autoritet og legitimert religiøse så vel som sosiale og politiske institusjonar. Måten det har skjedd på, har endra seg gjennom historia.

Nidaros

I Noreg er Trondheim, eller Nidaros, som byen heitte, staden å leite etter spor av Jerusalem i mellomalderen. For tusen år sidan var Olav den heilage kongen som knytte folket til den kristne livsverda, og dermed Noreg til verdas sentrum. Då eg vitja byen i haust, var målet mitt Olavs grav i Nidarosdomen.

Eg ønskte å komme til domen på høveleg vis, og turen tok difor til i Byåsen, sør for byen. Pilegrimane som kom vandrande over Dovre, fekk det fyrste glimtet av domen herfrå. Kanskje var det øvst i det som i dag heiter Hjalmar Johansens gate. Truleg stod ein kross her, og alt på 1100-talet vart staden kalla Feginsbrekka, ei norrøn omsetjing av Mons Gaudium utanfor Jerusalem. Begge delar tyder «gledesbakken». No var endeleg målet innan synsvidda.

I Nidaros var målet Olavs grav, og i Jerusalem var det Kristi grav. Pilegrimane og krossfararane drog på farefulle ferder over land og til sjøs for å nå byen på andre sida av Middelhavet. Etter drapet på den store kongen på Stiklestad i 1030 var Tore Hund den første norske kjende pilegrimen som drog til Jerusalem for å gjere bot. Men samstundes som pilegrimane drog mot søraust, vart Jerusalem flytta til nordvest. Gjennom kyrkjeritual, bitar av krossen og tornekrona, vatn og jord, for å nemne noko, vart Jerusalem og det som hende der, transportert heilt til verdas ytterkantar. Med det nye pilegrimsmålet i Nidaros vart også denne byen som eit Jerusalem i nord. I Trondheim er spora etter denne førestellinga bokstaveleg tala hoggen i stein. For å lese desse spora tek eg difor med meg arkeologen Øystein Ekroll. Eg trur ingen kjenner fleire steinar i Nidarosdomen enn han. For nokre år sidan fann han samanhengen mellom Kristi grav i Jerusalem og Olavs grav i Trondheim.

Gravkyrkja

I Jerusalem er gravkyrkja eit konglomerat av ein bygning som fyrst vart sett opp av keisar Konstantin då byen vart etablert som ein kristen stad. Kyrkja står over høgda Golgata, der krossen stod, og over plassen for grava. Den tomme grava vart opphavleg innebygd i ein liten åttekanta bygning eller oktogon, men seinare brannar og ombyggingar har endra og forvanska utforminga.

Det er ikkje så mykje som liknar Nidaros­domens gotiske kyrkjerom. Men likskapen finst. Høyr berre her: Mot slutten av 1100-talet var kyrkja over Olavs grav, det som no er Nidarosdomen, ei einskipa kyrkje med ein oktogon i enden. Oktogonen vart plassert over staden der ein (med ganske mykje from godvilje) meinte Olav hadde vorte gravlagd fyrste gongen. Det var den finaste og høgaste plassen på halvøya, 14 meter over havet. Her vart skrinet med kroppen til Olav plassert på høgalteret.

Då Øystein Ekroll skreiv doktoravhandling om oktogonen i Nidarosdomen, fann han ut at om du måler opp diameteren i den indre oktogonen i Jerusalem, får du same målet i Trondheim.

Dette greidde også menneska i mellomalderen å gjere. Dei kunne bruke ei snor eller ein stav. Grunnplana i båe oktogonane har same proporsjonar. Og på båe stader var sentrum i oktogonen plassert litt føre grava, på staden der presten stod. I mellomalderverda var ikkje slike samantreff tilfeldige. Dei tyder noko. Olavs grav var ein kopi av Kristi grav. Etter at oktogonen var bygd, rundt 1200, byrja førestellinga om Olav som Kristus-lik å utvikle seg for fullt. Nidaros vart Jerusalem i Noreg, og Olav vart lik Kristus. Sterkast ser ein dette på alteret heilt fremst mot aust i oktogonen. Her var teikneserien der Olavs død vert skildra som scenar i Jesu siste dagar, måla på altarfrontalet.

Olavskulten

Utviklinga av Olavskulten fann modellen sin i Jerusalem. Men førestillingane om Jerusalem vart også brukte som legitimering av politisk makt på fleire måtar. Nokre år etter at Nidaros vart erkebispesete i 1153, fann den første norske kongekroninga stad. Den nye erkebiskopen, Eystein, krona den sju år gamle guten Magnus V Erlingsson i 1163. Han var dotterson av Sigurd Jorsalfare og son til Erling Skakke. Med kyrkjas kroning og salving vart kongedømet legitimert som eit gudgitt embete. Magnus var konge av Guds nåde, og riket vart tatt i len frå Olav den heilage, Noregs evige konge. Også dette var etter modell frå skikken i kongeriket Jerusalem, der kongen var Kristi vasall. Samstundes var det urolege tider, og kongsmakta til Erling Skakke og kong Magnus vart utfordra.

No ville Sverre Sigurdsson, leiaren for birkebeinarane, sikre seg og slekta si kongemakta. Han bygde ei borg ovanfor Byåsen. Det var vinteren 1183. Borga låg på ei klippe og var vanskeleg å nå. I Sverres saga kan me lesa at borga vart kalla Sion. Kvifor akkurat Sion? Viss det ikkje berre er eit anna namn på utsyn («sjon»), er det namnet på borga til kong David i Jerusalem. Ved å nytte dette namnet plasserte Sverre ikkje berre seg sjølv, men også motstandarane sine i den bibelske soga. For viss han var kong David, då var kong Magnus Saul – den illegitime kongen. David hadde kjempa mot Saul og vorten konge for eit nytt dynasti. I denne modellen vart erkebiskop Eystein lik profeten Samuel, som hadde vigsla den illegitime kongen. No hevda Sverre også at profeten Samuel hadde kome til han i ein draum og salva henden hans.

I Nidaros vann Sverre kongemakta. Erling Skakke og kong Magnus vart nedkjempa, og erkebiskopen måtte røme landet. Sverre var prestelærd og visste korleis bibelsoga kunne gi legitimering.

Ruinar

I dag er det berre ruinar att av Sionsborga til kong Sverre. Men utsikta er vakker. Frå toppen av ruinen ser ein Munkholmen uti fjorden. Ein kan også sjå ned på mosaikken «Byen» av Håkon Bleken. Mosaikken er 60 kvadratmeter stor og 26 tonn tung. Den kraftfulle mosaikken var altertavle i den katolske kyrkja på Kalvskinnet frå kyrkja vart bygd i 1973 til ho vart riven i 2014. Som altertavle fremst i kyrkja peika motivet på idealbyen Jerusalem. Mosaikken formar byen som eit åttetal, eit ævesymbol. Gater og hus er i marmor i ulike fargar og italiensk koboltglas frå Venezia. For meg ser det ut som jaspis, karneol, beryll og dei andre steinane i den himmelske byen, skildra i Johannes Openberring. Tårnet i midten, er det Nidarosdomen, eller er det tempelet?

Då ei ny katolsk kyrkje skulle byggjast for nokre år sidan, vart tavla på omstendeleg vis flytta til Sverresborg og eit glasmonter på folkemuseet. Så kva tyder ho no? Eg funderte på dette medan eg gjekk ut gjennom kafeen ved sida av glasmonteret. Og der sat jammen den gamle meisteren sjølv. Eg måtte berre spørje: Mosaikken din, syner han Trondheim eller det himmelske Jerusalem? Svaret kom utan tvisyn: «Det é Trondhjæm, sjø.»

Blekens svar kom ikkje frå mellomalderens førestillingsverd, men frå vår eiga tid. Der ein tidlegare såg referansane til det himmelske Jerusalem, ser me i dag vår eiga jordiske verd. Vegen hit har vore mangslungen. Heilt fram til vår tid har referansane til Jerusalem, det heilage landet og det som hende der, vore stabile gjennom historia. Men bruken av referansane har heile tida endra seg. Ei av dei største endringane kom på 1500-talet, då reformasjonen skaka både det politiske og religiøse landskapet. Då var det ikkje lenger heilage kroppar, relikviar og ritual som flytta Jerusalem, men forkynninga og Ordet åleine. Jerusalem i nord var ikkje lenger Nidaros, men København, med kongens universitet og presteutdanning.