Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Få forteljingar har forsynt verda med så mange og så motstandsføre arketypar som soga om vassflaumen, omtalt i kjeldeskrift som Fyrste Mosebok i Det gamle testamentet (Genesis i Den hebraiske bibelen) frå om lag 500 f.Kr. og Koranen drygt tusen år seinare.

Ei urforteljing

Flaumen og arka, dua og regnbogen går att i dikt og songar, i måleri og musikk, i ålmenne metaforar og språklege uttrykk, i apokalyptiske og økologiske førestillingar. Olivenkvistane i duenebbet prydar FNs offisielle emblem. Frøbanken på Svalbard vert kalla «Noahs ark». Flaumen er hovudmetafor i domedagssongane til ein ung Bob Dylan. Med Russell Crowe i hovudrolla nytta nyleg Hollywood forteljinga i ein spelefilm med milliardbudsjett, Noah (2014).

Alle låner frå vassflaumsoga, helst frå den bibelske versjonen, som sjølv er eit lån frå den eldste litterære teksten me har kjennskap til, Gilgamesj-eposet frå om lag 1600 f.Kr. Noah låner dessutan mange trekk frå eller til ein figur i den greske flaummyten, Deukalion, son av Prometevs.

Men her held me oss til dei meir kjende versjonane i Bibelen og Koranen, av di me no skal sjå Noah i høve til ein abrahamittisk tradisjon, nasarearane.

Hypotese

Tjue år etter at eg byrja som medomsetjar av det som vart Bibelen 2011, har eg samla ein heil vegg av litteratur kring ein tradisjon og ein term me kan fylgja i kjeldeskrift frå Moses og Messias til Muhammed, men òg hjå kyrkjefedrane og antikke historieskrivarar som Josefus, Filon og Plutark: nasarearane – rike og fattige menn og kvinner i Midtausten som søkjer reinleik gjennom fastlagde ritar som elles berre gjeld for presten. Dei gjev ein månadslang, årelang eller livslang lovnad om å retta seg etter reglar om hår, vin, klede, ofring og pilegrimsferd, gjerne i von om å nå eit personleg eller politisk mål.

Som ein del av Moseloven, i lag med dei ti bodorda, står nasarearloven i Fjerde Mosebok. Ho vart fylgd av mange jødar, særleg på Jesu tid, mellom andre av jødar og konvertittar i rørslene til Johannes døyparen og Jesus nasarearen, før jødedom og kristendom skilde lag.

Då Paulus sette Moseloven til sides, forsvann nasarearane frå vestleg kristendom, men ein kan fylgja spora deira austover, til Arabia, i såkalla kjettarrørsler som heldt fast ved både Moseloven og monoteismen og difor såg på Jesus meir som ein profet enn som ein guddom. Kring 500 e.Kr. var både tradisjonen og termen levande, til dømes i syrisk-arameiske hymner som vart attdikta til fleire språk, mellom anna arabisk, tekstar som fleire forskarar meiner å sjå spor av i Koranen.

Vinforbodet

Når eg no i haust skal freista å gå i desse spora, i von om å finna ein samnemnar i abrahamsreligionane, kjem det som portrett av kjende, ofte bibelske figurar som ein veit eller trur har vore nasarearar, draumetydaren Josef, domaren Samson og profeten Samuel, figurar frå jødisk tradisjon som er sentrale namn og stundom profetar i kristen og muslimsk tradisjon òg.

Det kjem òg portrett av nasarearar som dronning Helena av Abdilene og prinsesse Berenike. Båe høyrde til aristokratiet i Jerusalem på Jesu tid og er omtalte i antikke tekstar og rabbinsk litteratur.

Men kvifor byrja serien med soga om Noah og vassflaumen? Jau, der finn me truleg kjelda til ein av dei viktigaste nasarearmarkørane: den månads- eller livslange lovnaden om ikkje å drikka vin.

Kjøtetaren

Mindre kjend enn flaumen og arka, dua og regnbogen er ei hending sist i soga: Etter flaumen endrar Noah kosthaldet på jorda ved å innføra vin og kjøtmat.

At me vert kjøtetarar, kjem av den nye pakta, «testamentet», som Gud inngår med Noah etter storflaumen. No vert mennesket innsett som det uomstridde midtpunktet i skaparverket ­– ei vending som får ein til å tenkja på kritikken dei moderne veganarane rettar mot det menneskesentrerte livssynet som legitimerer dyrekjøtbransjen i dag. Gud sa: «Ver fruktbare, bli mange og fyll jorda! Over alle dyra på jorda og alle fuglane under himmelen, over alt som rører seg på marka og alle fiskane i havet, skal det koma frykt og redsle for dykk. Dei er gjevne i dykkar hender» (Fyrste Mosebok 9, 1­­­­–2).

Eteforskrifter står sentralt i religionane, og teksten held fram med eit nytt matbod: Frå no av kan de eta kjøt. Mellom linene vert det sagt at menneska før flaumen var vegetarianarar (v. 3): «Alt som lever og rører seg, skal no vera mat for dykk. Som eg gav dykk dei grøne plantene, gjev eg dykk no alt dette.»

Regnbogen

Kva var så Guds del av pakta eller testamentet? Jau, han lovar at han aldri meir vil øydeleggja jorda «for mennesket skuld». Kvifor ikkje? Nei, av di han no har forsona seg med at «menneskehjarta emnar berre på vondt alt ifrå ungdomen» (8, 21). Det heilt reine og heilage mennesket var berre ein utopi i Guds hjarte. I staden inngår han og det samansette, ureine mennesket ei ny pakt, med den mangefarga regnbogen som teikn, ikkje så ulikt det regnbogen symboliserer i mindre bibelske samanhengar i dag.

Vindyrkaren

Etter å straffa hardt vert ein angrande Gud mildare stemt og lèt dei ureine menneskeborna meska seg med både kjøt og vin. Det fyrste Noah då gjer, er å drikka seg «full», som det heiter i den nye bibelomsetjinga (2011); i 1938 og 1978 vart han «drukken».

Slik held soga fram (v. 20–21), biletlagd av Michelangelo for 500 år sidan: «Noah tok til å dyrka jorda, og han var den fyrste som planta ei vinmark. Då han drakk av vinen, vart han full og kledde seg naken inne i teltet sitt.»

Det bibelske persongalleriet hyser høgst menneskelege menneske. Vinmarka til Noah har ikkje fått same omgrepsstatus som arka, dua og regnbogen. I seinare religiøse tradisjonar har Noahs nye drikke vorte for sterk kost. I jødedom og kristendom har skriftlærde tolka soga dit at den sæle tilstanden ikkje kom av vin, men av himmelske syner og guddommeleg inspirasjon, og i Koranens versjon av forteljinga om Noah er han korkje vindyrkar eller full.

Gullalder

For somme har den før-noahittiske tida stått fram som ein gullalder dei har ynskt seg attende til.

Størst av gullaldrane er sjølvsagt paradiset, der Adam og Eva dansa nakne i lukkeleg uskuld, slik Noah òg gjorde, om berre nokre timar. Som gullalderdraum vart førestillinga om paradiset etter kvart, frå om lag byrjinga på tidsrekninga vår og seinare, utvikla til dei kjende kristne og islamske førestillingane om eit liv etter dauden.

Den nest største gullalderen var tida mellom paradiset og vassflaumen, den gongen menneska levde nesten æveleg, som farfar til Noah, 969 år gamle Metusjalah (men i Gilgamesj vart dei monaleg eldre enn det), den gongen «det var kjemper på jorda» og «gudesønene gjekk inn til menneskedøtrene, som fødde dei born. Dette er dei mektige frå eldgammal tid, dei namngjetne» (6, 4).

Kvar fekk dei kreftene frå før, og kvifor sokk levealderen om lag like snøgt som vatnet etter flaumen, frå 900 år før til knappe 200 år på Abrahams tid? Gullalderdraumen var nok ein del av sjølvforståinga til dei som utvikla og praktiserte nasarearloven. Skal ein få styrken og reinleiken dei hadde før flaumen, lyt ein leva som dei gjorde då.

Asketen ...

Eitt døme er det ein av dei tidlege kyrkjefedrane, Hegesippus (ca. 110­–180 e.Kr.), skreiv om Jakob, bror til Jesus og leiar for den jødiskkristne forsamlinga i Jerusalem etter brorens død. Jakob, fortel Hegesippus, drakk ikkje vin og åt ikkje kjøt, nett som før vassflaumen, ein flaum som nok var ein historisk røyndom for Jakob og miljøet hans, om lag slik svartedauden er for oss. Storflaumen stod modell for dåpen, med full neddykking, ein jødisk omvendingsrite, med kvart ein kristen òg.

Likskapen mellom flaumen og dåpen gjaldt detaljane òg. Etter dåpen i elva Jordan, der Johannes døyparen døypte bror til Jakob, synte det seg ei due på himmelen, nett som i flaumsoga.

... og villmennesket

Meir enn tusen mytiske eller historiske år før den nytestamentlege Jakob levde, møter me i Domarane ein nasarear av ein tilsynelatande heilt annan karakter, Samson, «verdas sterkaste mann», den fyrste som termen nasarear vart nytta på i dei eldste kjeldeskriftene. Han er ingen asket som Jakob, meir som «ei kjempe på jorda», med krefter som frå tida før flaumen, og nasarearlovnaden hans omfattar berre to reglar: Han klipte ikkje håret og drakk ikkje vin.

Om Noah gjorde skam på seg, gjekk det til slutt heilt gale med Samson. I ein dødsaugneblink som er udøyeleggjord i dikting og biletkunst, endar han livet som sjølvmordsterrorist, ved å rive ned eit søylebygg over seg sjølv og tusen fiendar.

Dobbelbotn

At nasarearomgrepet rommar ytterpunkt som den rettvise asketen Jakob på den eine sida, og den tragiske krigaren Samson på den andre, overraskar ikkje. Dels peikar det på ei utvikling av nasarearrolla frå krigar i eit stammesamfunn til presteleg heilag i tida etter statsdanningane. Dels speglar det noko tvitydig og dobbelt som ligg i sjølve ordet.

Ordet er avleidd av hebraiske nsr eller nzr – som lese nøytralt tyder å vera utskild frå dei hine. Men ordet har òg ein negativ valør, i tydinga å vera utstøytt, utestengd, bannlyst. Dessutan har det ein positiv valør, og då tyder det å vera utvald, heilag.

Og nett heilag er ordet som ofte har vore valt når nasarear vert omsett frå ein semittisk tekst til ein indoeuropeisk, som i omsetjinga av Den hebraiske bibelen (Det gamle testamentet) til gresk, Septuaginta, om lag 200–100 f.Kr.

Like tvitydig som sjølve ordet er ofte livet og lagnaden til ein nasarear. Me skal sjå at fleire av dei kjende både er heilage heltar og tragiske undergangsfigurar, utvalde og utstøytte.

Haram

Andre semittiske ord for heilag og tabu har same doble botn som nasarearordet. Arabiske haram (hebraisk: herem) kan på den eine sida tyda utstøytt eller forbode, om til dømes mat ­og drikke – som vin og svin. På den andre sida kan same ordet tyda utvald eller heilag ­– haram nyttar ein òg som namn på Kabaen, heilagdomen i Mekka, bayt al-haram, haram-huset, det heilage huset.

På den daglege spaserturen min i hovudstaden passerer eg eit reisebyrå som legg opp turar dit, turar som inneheld ei rekkje sentrale element frå nasarearloven slik me kjenner han frå Moseloven og antikke kjelder, turar kjende som hajj, heilag: pilegrimsferda til heilagdomen, hårrakinga, dyreofringa og sjølvsagt vinfråhaldet.

I islamsk tradisjon vert det fortalt at Kabaen i tidlegare tider romma eit bilete av ein som var profet, til liks med Noah, men som dessutan var kjend under tilnamnet nasarearen. Han var avbilda som gut, på fanget til mor si, Maria. Men fekk han tilnamnet av di han stundom gav nasarearlovnad, eller av di han voks opp i ein landsby med namnet Nasaret? Nei, det har det vore usemje om i om lag 2000 år, så det lyt me koma attende til ei anna veke. Men at han vart framstilt som både ein utvald og ein utstøytt, er det semje om.