Essay
Reine ord for pengane
I ei rad mannsaldrar ferda norske og utanlandske gruveselskap på Svalbard ut eigne pengesetlar. Svalbard-pengane var eintydig knytte til arbeid – til verdiskaping.
Lytt til artikkelen:
Ordet pengesetel står så å seia aldri uttrykkjeleg skrive på pengesetlar, berre mellom linene. Det held med ei mengd kjennemerke: Vi kjenner att pengesetlar på det rektangulære formatet, namn på utferdar (for det meste sentralbankar), vassmerke, «handskrivne» underskrifter og sjølvsagt tal som syner kva setlane er meinte å vera verde. Men eitt unnatak som stadfester regelen, er ein femkroners setel frå 1920–21, frå Grumantbyen på Svalbard. På denne setelen, med lilla skrift på lysebrun bakgrunn, står ordet pengeseddel skrive i ein slags boge øvst på papiret, lik ei overskrift. Setelen er òg underskriven av ein person med eit namn som sluttar på s, ein bokstav som til alt overmål er skriven som ei understreking av underskrifta.
Grumantbyen er ikkje barnelærdom, men denne nedlagde gruvebyen på sørsida av Isfjorden, mellom Barentsburg og Longyearbyen, var den folkerikaste busetjinga på Svalbard i to knappe tiår etter andre verdskrigen. Det sovjetiske gruveselskapet Trust Arktikugol byrja drift i Grumantbyen hausten 1931, og på det meste arbeidde og levde drygt tusen vaksne og born frå Sovjetunionen der. Heldigvis hadde gruvebyen vorte evakuert før dei to tyske slagskipa «Tirpitz» og «Scharnhorst» og ti jagarar skaut alle husa i brann 8.–9. september 1941.
Sovjetrussarane atterreiste byen då freden kom. Hamnetilhøva var det uråd å gjera noko med. Den dag i dag kjem du ikkje i land der frå store båtar; i fyrstninga vart kolet ført med ein beltetransportør om bord i prammar som vart slepte ut til koldamparar ute på fjorden. Frå 1951 frakta dei kol med ei overbygd smalspora elektrisk jarnbane til utskiping frå Colesbukta sju–åtte kilometer sørvest for Grumantbyen.
Det står Coal Bay på den nemnde pengesetelen frå dette området. Og rett over ser vi påskrifta Grumant Co. Nemninga viser til gruveselskapet Anglo-Russian Grumant Company, skipa i London 1919. Dei heldt det gåande med gruvedrift i Grumantbyen ut 1926 og skipa alt i alt meir enn 62.000 tonn kol til Nord-Russland.
Eg noterer meg at all tekst på setelen er skriven med latinske bokstavar og på norsk (riksmål). Det er ikkje så rart. Etter det eg har lese meg til, var dei fleste arbeidarane i Grumantbyen tidleg i 1920-åra nordmenn. Difor er det rett og rimeleg at kroner vart nytta som pengeeining der: Pengeverdien «FEM – 5 – Kroner» er skriven på setelen med svart handskrift.
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
