Så er toget umerkeleg på veg inn i Una–Sana-kantonen, som er ein av ti kantonar i Føderasjonen Bosnia-Hercegovina (FBiH), som i sin tur er ein av to sjølvstendige delar (FBiH og Republika srpska) i landet Bosnia-Hercegovina (BiH).

Una–Sana-kantonen er eit namn me har bite oss merke i etter tallause søk blant migrantnyhende på internettet: «Bussar med migrantar får ikkje køyre inn i Una–Sana-kantonen, der store grupper av migrantar har slått seg ned i Bihac og Velika Kladuša (24. oktober 2018)»; «Lokalpresse i Una–Sana-kantonen rapporterer at om lag 90 migrantar og flyktningar sit fast på eit tog frå Sarajevo som står på stasjonen i Bihac, der politiet ikkje lar dei få stige av (23. oktober 2018)»; «Den humanitære situasjonen i Una–Sana-kantonen er kritisk (30. juni 2018)»; «Una–Sana-kantonen krev at IOM (International Organization for Migration, red.merk.) skal flytte migrantane frå Miral-fabrikkhallen i Velika Kladuša til Usivak-senteret i Hadzici (14. november 2018)»; «Framgang i alle fall i Una–Sana-kantonen, der dei fleste som har budd ute, er flytta til diverse mottak, noko som er bra ettersom vinteren er på veg»...

Og tala? Ungarske nyhende fortel at 70.000 migrantar ventar langs Balkan-ruta. På det «bosniske» internettet står det derimot, som på sidene til Crveni Križ (Raudekrossen) i september 2018: «Etter den første auken i talet på migrantar i Bosnia-Hercegovina har talet på menneske som kjem inn i landet, synt ein nedgang sidan mai 2018. Så langt i år har 12.990 migrantar kome inn i landet.» Bosniske styresmakter skreiv i november: «I 2018 har over 23.000 migrantar og flyktningar kome til Bosnia frå nabolanda Serbia og Montenegro.» Og til slutt, Crveni Križ, november 2018: «Meir enn 5000 er per i dag i landet. Av desse er om lag 4000 i Una–Sana-kantonen.»

Framme på pensjonatet i Bihac kl. 00.30, og utan nokon dramatikk, er i alle fall éin ting klart før me sovnar: Ordet migrant kjem med oss inn i draumeland, som ein lite handfast sverm av sju bokstavar.

Bihac

Det har snødd litt om natta. Klokka er 09.00, og me ser elva, som er blågrøn, bruene, ein smal minaret, eit kyrkjetårn og elles ein vanleg småby av murhus med eit lågmælt, langsamt bysentrum utan fargesprakande reklametapet. Me legg merke til at den tyrkiske kaffien er betre enn den i Serbia, som også var god, og at den eine hovudgata har mange laushundar med raud chip i øyret, at det er mykje edellauvskog, at lufta har ein trolsk, blåleg dis og at gatebildet er prega av uvanleg mange unge menn og gutar med skjerf over nasen og eit grått eller blått fleecepledd slengd om seg som ei kappe mot vinden – utan tilsynelatande å bli lagt særleg merke til, og, som om dei høyrer til i ei slags parallell verd av matte gråbrune fargar, i transitt frå éin stasjon til den neste, og tilbake igjen, i eit løp berre dei kjenner.

Pikaresk vandrarroman

Jemal frå Pakistan står på ei tømmerbru like nedanfor Fetihja džamija, moskeen i Bihac, og seier han skal ned og vaske sokkane sine i elva.

– Since April, seier han då me spør kor lenge han har vore i Bihac.

– Verkeleg? Sju månader, og du har sove ute? Det må ha vore minusgradar i natt.

Kjevane rykker til av frost no og då mens han fortel at han ikkje bur i the camps, og at han ikkje stoler på nokon. The camps? Meiner han den nedlagde fabrikkhallen me har sett bilete av, og skjelettet av ein murbygning kalla Dom Borici?

– Yes, Bira factory and camp Borici. Du kan gå dit, men ikkje gå når det er mørkt.

Så gjer han som veldig mange av desse vandrarane gjer når dei blir spurde og når nokon lyttar: Han fortel raskt, utan nokon dramaturgi, tidfesting og ordna rekkefølgje, ei reisehistorie som hadde kunna fylle ein pikaresk vandrarroman. Han tar ikkje med Pakistan–Iran–Tyrkia-ruta og eventuelle opphald i Tyrkia, men byrjar med Lesbos.

Først seks månader living on the beach with the volunteers og jobb som tolk, så blir Lesbos til the prison island: Etter nokre månader i Moria-leiren – eit såkalla Reception and Identification Center (RIC) under gresk administrasjon, som i The Guardian 13. september 2018 blir skildra som «maybe the world’s worst refugee-camp» – blei Jemal arrestert og fengsla.

– You know the riot?

Ja, me kjenner til opprøret, det var sommaren 2017, me var der det året.

Så blei han sett fri igjen, nokon betalte kausjon, ein «friend-lawyer». Han budde litt her og der, blei tatt to gonger på båten med falsk legitimasjon og send tilbake. Han fortel vagt om to menn, a gay couple, pensjonistar kanskje, som lar han få bu i huset sitt:

– You know, many give you food, a place to stay, if you have sex with them.

Men ikkje han. They were nice. På tredje forsøk med falsk legitimasjon kom han seg til fastlandet, etter eit drygt år på øya, og reiste til Athen. Han budde i eit okkupert hus, you know the greek anarchists, but no documents, no work. Og no er han i Bihac. Ryktet går ein stad i Hellas, i Serbia, om at ei kroatisk grense er open, og folk byrjar å røre på seg.

Smuglarverksemd

Det finst mange intervju med Peter Van der Auweraert, koordinator for den internasjonale organisasjonen for migrasjon (IOM) på Vest-Balkan, særleg på det bosniske internettet, på nokre store internasjonale pressebyrå, på Balkan-nettverk og sjølvsagt på det vi kan kalle migrantsolidariske nettverk, med start i mai 2018 og ein auke utover hausten. I eit intervju på Euronews 30. november 2018 seier han mellom anna: «Mitt inntrykk er at desse rykta også blei sette ut av smuglarar som ønsker å forsikre seg om at businessen deira held fram.» Så legg han til: «Vi må ikkje gjere situasjonen meir dramatisk enn han er. Dei fleste av desse menneska var alt i Europa, i Hellas, Makedonia, Serbia, Montenegro...»

Politisk stridsøks

Det går meir og meir opp for oss. Migranten er ei av dei viktigaste politisk stridsøksene i Europa i dag, og jo meir blåst ut av proporsjonar migranten er, jo kvassare blir øksa, og jo vanskelegare blir det å løyse dei faktiske utfordringane på bakke– og administrasjonsnivå, som i utgangspunktet truleg var relativt overkommelege. Me tenker til dømes på omplasseringsprogrammet som blei vedtatt av EU-/EØS-landa i 2016, og som skulle fordele 160.000 flyktningar frå Hellas og Italia på 31 land (EU28+3) før september 2017, og som ved utgangen av 2018, har fordelt berre 34.000 menneske, litt over ein full Ullevål stadion. I tider med sterk hang også til konspirasjonsteoriar kan ein faktisk byrje å spekulere på om det er fleire enn smuglarane som har ønskt den nærmast surrealistiske situasjonen i Bihac.

At Jemal har peikt ut rett veg for oss: brigde–petrolstation–Jablanska road, skjøner me midtveges på Ulica Jablanska, riksvegen ut av byen, då forhutla flokkar av «svartmuskete menn med steinansikt», som er pakka inn i pledd, skjerf og luer kjem mot oss i puljar på eit relativt aude lappeteppe av asfalt, låge murhus, kjøkkenhagar, høner og bilverkstader, som om dei er på veg til eller frå eit dystopisk filmsett – inntil me stansar med spørsmål om vegen til Bira factory, og pleddet opnar seg, skjerfet blir trekt ned frå nasen, den tilsynelatande hardbarka huda smeltar, det «svartmuskete» forsvinn i stereotypisluket, og Hamza (24 år, frå Punjab, tre månadar i Bihac, fem i Serbia, eit år som fruktplukkar i Hellas) svarer:

– Just follow the road. Drei til venstre og du ser Robot. Det er der. Er du frå IOM?

Me seier takk, ønsker han ikkje lykke til, men noko som liknar: «Ja, me ser at du er kald, pass på deg sjølv.» Me går til venstre i krysset lenger framme, ser eit kjøpesenter på høgre side av vegen og eit anna på venstre med stort gult skilt og bokstavane ROBOT.

Migrantarbeidarmarknaden

Me er ikkje frå IOM, men nærmar oss litt nølande Bira factory, akkurat då ein tilsett frå IOM, med mørkblå vest med kvit skrift, organiserer ei busslast av menneske, kanskje frå teltleiren i Velika Kladuša, som blei «rydda» nokre dagar før av gravemaskinar, og ber dei stille seg i køen framfor porten. Bak porten er ein typisk, sliten fabrikkhall, og bak dørene til hallen kan ein skimte betonggolv og gråkvite plasttelt med UNHCR-logo. Dei to kvinnene med turkis og lysgrå vest – frå UNHCR og DRC – som står bak køen, gir oss landinformasjon: Dei fleste er frå Pakistan, mange også frå Afghanistan, enkelte familiar er frå Syria eller Kurdistan, men dei får plass på Hotel Sedra, og til slutt ei gruppe frå Afrikas Horn og nokre nordafrikanarar. Først må dei registrere seg for å kome i køen – det kan ta dagar og veker. Deretter kan dei registrere seg for plass i fabrikkhallen. About 400. Og resten? Probably in Dom Borici or in the woods.

Lykkejegerar?

Me ser på mennene som stiller seg i kø med undrande og skeptisk blikk. Korleis kan dei kome hit utan nokon ting og tru at hjelparane står klare?

Dei er så kalde at neste steg er å fryse sund ein fot eller seg sjølv. Dei er så utsette at neste steg er å bli kriminell eller prostituere seg. Kva tenkte dei eigentleg på?

Dei fleste, i alle fall av dei pakistanske gutane og mennene, tenkte det Peter Van der Auweraert seier i same intervju: «Folk kjem for å jobbe, ikkje for å krevje velferdsgode, og kanskje var dei ikkje sårbare då dei drog, mange for fleire år sidan; dei blei sårbare på vegen.»

Om ein har lese boka Grensa av Alessandro Leogrande, og elles følgt med på nyhende om det tredje største partiet i Hellas, det nasjonalistiske Gyllent Daggry, og den svarte landarbeidarmarknaden i Hellas (og Italia), har ein kanskje også fått med seg at heile 90 prosent av dei greske sesongarbeidarane er migrantar, mange frå Pakistan og Bangladesh, og mange har dei siste åra vore svært utsette for rasistiske overgrep i tillegg til elendige arbeidstilhøve.

Peter Van der Auweraert seier i same intervju: «Mange av dei pakistanske migrantane seier dei er på veg til arbeid i italiensk jordbruk. Derfor, om eit land på den eine sida tillèt og er avhengig av den svarte arbeidsmarknaden, kan det ikkje på den andre sida late som det vil stoppe desse migrantane på grensa. Det er nødvendig med regelverk slik at migrantarbeidarane kan kome som lovlege sesongarbeidarar.» Med andre ord: Storparten av desse «lykkejegerane» plukkar frukt og grønsaker som også kjem i norske First Price- og Bunnpris-varehyller.

Kristin Sørsdal

Kristin Sørsdal er omsetjar, forfattar og lærar i norsk som andrespråk. I åra som omsetjar, mellom anna av romanane til Elena Ferrante, har ho reist og budd i Ungarn, på Balkan, i Hellas og i Italia.

Framhald neste veke