Frå arkitektane er omkvedet stort sett det same. Nye bygningar eller tilbygg må vere i moderne arkitektur, dei skal spegle tida vår. Å kopiere fortida er å fuske med historia, å vise fram noko som er usant. Debatten om nye kyrkjer i staden for den gamle som brann ned, har gått hardt nokre stader. Folket vil heller ha bygningar som er ein del av den lokale identiteten, ikkje det ukjende som arkitektane finn på. Det ser ut til at moderniteten overser dei emosjonelle bindingane som veks fram gjennom tid og skikkar. Dei vert verdiar folk vil ha. På Bryggen i Bergen er mange av fasadane ytre kopiar. Folk er nøgde, og det var godt nok til å komme på verdsarvlista.

Spreidd busetnad

Held vi oss til landsbygda, er husa som regel små og spreidde. Det avvikande vert lett dominerande. I eit gardstun eller ei stølsgrend handlar det ikkje berre om korleis det nye huset eller tilbygget isolert tek seg ut, men korleis samlinga av hus artar seg i landskapet dei står i. Arkitekt og professor Christian Norberg-Schulz hevda vi må ta utgangspunkt i ånda på staden, og å byggje nytt som høver til staden og ånda der. Dette kalla han tilpassingsarkitektur. Norberg-Schulz hevda at byggjeskikken i landet vårt har utvikla seg til eit forvirrande preg. I dette lange landet – med vekslande klima, terreng og tilgang på byggjematerialar – har folk reist husa sine på ulike måtar. Når dei kom fram til noko som viste seg å vere tenleg, vart det byggjeskikk. Av dei har vi mange variantar. Med unnatak for sveitserstilen og ein del urbane bygningar er det noko jordnært og enkelt over byggjeskikken vår.

Byggjematerialar

I vår tid er talet på tilgjengelege byggjematerialar enormt. Dei som er av tre, er prega av massefabrikasjon, små dimensjonar og stadig press for å komme ned i pris. Kvaliteten må vi kalle undermåls, samanlikna med det som er å finne i dei fleste gamle hus. Det gjeld både styrken og evna til å stå i mot ròte. Å byggje moderne er hastverksarbeid, å byggje tradisjonelt var kvalitetsarbeid. Husa skulle vare. Dette krev å hogge utvalde tre i skogen, nesten som til båtbygging og fiolinsnikring.

Det finst likevel sagbruk som kan levere skurlast med kvalitet som høver til føremålet. Kunnskapen som skal til, er ikkje utbreidd, men veksande. Med einsidig vekt på rask volumtilvekst har skogbruket i snart hundre år sett bort frå andre kvalitetskjenneteikn enn at skurstokkane er nokolunde beine og ikkje har for stor kvist. Det økonomisk ettertrakta hogsttidspunktet kjem lenge før trea er utvaksne. Då vert veden laus og lett bytte for insekt og mikroorganismar. Å byggje moderne er som regel å byggje med material som varer ein kort periode, og som krev store kostnader til vedlikehald. Det vert litt som å lage mat av lettvinte halvfabrikat, samanlikna med å gjere det frå grunnen med gode råvarer.

Klimavenleg

For dei som tenkjer på klimaet, er det ikkje enkelt å få til små CO2-utslepp med moderne byggjemåtar. Byggjevarer frå industrien kan vere billege i pengar, men dei kostar mykje energi, til framstilling og transport over store avstandar. Det går mange tiår før mineralull i eit hus har spart inn dei utsleppa som framstilling av moderne isolasjon er årsak til. Vi har aldri bygt så klimavenleg som då vi hadde lite kommersiell energi å setje inn i arbeidet.

Varig og kraftig treverk i hus lagrar karbon som treet har bunde, mykje lenger enn dårleg material som går til fyllplassen etter få år. Treslaga våre inneheld i heilt tørr tilstand om lag 50 prosent karbon og 44 prosent oksygen (tal frå Skogbruksboka). Ein stokk på 500 kilo har altså 250 kilo karbon i seg. Når stokken brenn eller rotnar, med opptak av oksygen, vert 250 kilo karbon til vel 900 kilo karbondioksid. Dette er like mykje som ein nyregistrert personbil i gjennomsnitt har sleppt ut etter 10.000 kilometer køyring. Kvalitetsskog, av tre som har stor tyngd og når høg alder, gjev i seg sjølv langvarig binding av CO2. I tillegg kjem lang lagringstid i huset.

Tømmerkvalitet

I landa lenger sør i Europa har dei lenge vore meir opptekne av kvalitet på tømmeret. Veleigna tre får bli gamle, og husa dei byggjer, varer utan dyrt vedlikehald. I Sveits ber bygdelandskapet preg av at dei held fram med den byggjeskikken som har vist seg tenleg der. Eit nybygt hus kan til forveksling likne eit restaurert frå 1700-talet. Det som er nytt, er langt på veg tilpassa gamal skikk, i materialbruk og utforming. Når tradisjonen er av høgre kvalitet enn det moderne, vel dei tradisjonen. Eller dei vel nye former med lokal material og solide dimensjonar. Dei som byggjer, kjenner framleis handverket som skal til.

Venezia-charteret

Spørsmålet om nye hus kan ha gamal form, vart sett på spissen då Union hotell i Norangsdalen på Sunnmøre ville utvide i 2010. Eigaren ville ha eit tilbygg i same stil som det gamle sveitsarhotellet. Dette nekta fylkeskommunen å godkjenne, med tilvising til Venezia-charteret – eit dokument med internasjonale retningsliner for vern og restaurering av historiske bygningar. Charteret krev at nye innslag i gamle byggverk tydeleg skal fortelje kva som er nytt. Riksantikvar Jørn Holme skar gjennom og godkjende planen frå eigaren, men nokre mindre endringar. Venezia-charteret er ikkje bindande folkerett, sa Holme.

Det er altså ulike oppfatningar om korleis vi bør innrette oss når vi skal byggje nytt i hop med eit eldre hus eller i eit gamalt bygningsmiljø. Dei som er ute etter kvalitet og hus som varer lenge, har mykje meir å hente frå eldre byggjeskikk enn frå den nye. Det gjeld val av både material og utforming, som er tilpassa klimaet på staden. Hus med liten takvinkel, rundt 22 grader, klarer seg godt på Austlandet, men ikkje i vindharde strok. 34 grader er best eigna til å tole orkan. Bak ligg 1000 års røynsle.

Kostesame reparasjonar

Moderne arkitektur er internasjonal og urban. Mange materialar er tilgjengelege, og forma på byggverket skal, får vi inntrykk av, helst ikkje likne på noko som er bygt før. Dette er vanskeleg å lukkast med første gongen, og det viser seg å vere ein dyr risikosport. Når skadane kjem, er reparasjonane kostesame. Husa er ikkje bygde for å kunne ta ut ein skada del og setje inn ein kopi. Det må større omvøle til.

Erik Solheim