Lytt til artikkelen:

Eg har hatt kvar einaste norske roman og diktbok utgjevne så langt i år mellom hendene. Eg kan ikkje seie at eg har lese alle like grundig, men eg har opna kvar einaste. Mange har eg òg lese ferdig, men heller ikkje dei kan eg med handa på hjartet seie at eg verkeleg har lese.

Eg har lese i kraft av å ha vore i ein av desse juryane som vel favorittar frå det siste året, og når ein les med eit slikt mandat, les ein ikkje spesielt godt. Ein les raskt og litt aggressivt, meir påverka av fordommar enn elles, av meldarar og dei siste opphenga i samfunnsdebatten. Ein får eit skjerpa hot or not-blikk på ei kunstform som gjer seg best utanfor rampelyset, og går difor sannsynlegvis glipp av mykje. Gode bøker lèt seg ikkje lettvint lese som symptom på trendar eller indignerte døgnfluger i samfunnsdebatten, men det gløymer jurymedlemmen. Juryarbeid viste seg i mitt tilfelle å vere ureieleg arbeid. 

Fordelen med å fråsse i norsk samtidslitteratur er at ein etter hundre skumlesingar kan freiste peike på tendensar i tida, ta på seg kulturkritikarhatten og bruke bøkene til forstå samfunnet dei er skapte i. Dette er sjølvsagt i seg sjølv tendensiøst, for å sjå etter tendensar er litt som å lese i horoskop eller teblad. Ein kan sjå nett det ein vil. Somme kritikarar ser teikn på sivilisasjonssamanbrot, andre meiner at norsk samtidslitteratur er inne i ein gullalder – ei kjensle forsterka av at Noreg i år var gjesteland på den store bokmessa i Frankfurt, noko som kanskje ikkje var så sunt for det alt oppblåsne norske litteraturegoet.

Etter å ha levd med desse bunkane i eit år vil eg seie at korkje kulturpessimistane eller dei som ser ein gullalder, har rett. Det står heilt greitt til med den norske samtidslitteraturen, men som lesar kan ein ikkje leve på den åleine, det blir ein for einsidig diett. Om ein les for å få pause frå seg sjølv, for å ha tilgang på annleis liv, for å bli forandra, må ein lese bøker skrivne langt vekk frå der ein lever, i både tid og rom. Difor skal eg, no når juryarbeidet er ferdig, ikkje lese norsk samtidslitteratur på minst eit år, men krype til køys med alle dei døde kvite mennene som hysteriske levande kvite menn innbiller seg er utryddingstruga. Når denne teksta er ferdig, set meg sjølv på klassikarkur. 

Ein må byrje frå scratch om ein vil plukke frå kvarandre bokåret og setje det saman i ein slags samtidsanalyse. Byrje på avstand, sjå bunkane samla, med eit kjølig blikk. Då ser ein naturfargar, nyansar av eggeskal, brunt og burgunder, titlar i kvite bokstaver, liksom gjennomsiktige, på grovt og matt papir som ein reknar med skal sjå meir miljøvennleg og autentisk ut enn dei blanke krimbøkene eller husmorpornografiens glansa fotografi av kvinnerygger med solhatt skodande ut over eit landskap. 

Omslaga på den såkalla seriøse 2019-litteraturen kunne vore designa av interiørarkitektar, ser ein då. Ikkje eit snev av pønk. Alt er påfallande danna. Som skapt for å skli saumlaust inn i møblerte heimar. Unntaket er Flamme forlag, som med klare fargar og smale margar speglar at dei gjev ut unge og hippe forfattarar. Skrifta på ei flammeside byrjar typisk heilt oppe ved den øvre kanten, slik at takhøgda kjennest uføremålstenleg låg, klaustrofobisk, som om ein er på ein litt for hipp postindustriell kafé designa av ein berlinbasert kunststudent som har gått amok på kostnad av komforten. Av og til funkar det, som med Svamp, ei neonfarga, tøff og unorsk diktbok av Morten Langeland.

Namna bak den kvite skrifta er òg kvite, kan ein merke seg, utan å seie meir om den saka, utanom at det i år ikkje kjem til å stå ein einaste innvandrar på listene over skjønlitterære favorittar som avisene plar trykkje ved juletider. Og ser ein på Brenner live, det direktesende bokprogrammet på NRK, kan ein få inntrykk av at norske forfattarar flest kjem frå Oslo. Oversynet over dei seks episodane i haust viser at berre fem–seks av nitten forfattarar har ikkje-austlandsk dialekt.

Mange skriv om folk som skriv. Blant dei som har forfattarar i hovudrolla, finn ein til dømes Tiril Broch Aakres sterke og godt utforma hybridbok, Mødre og døtre, om ei mor som gjer sjølvmord. Andre byter ut forfattarrolla med ein annan slags kunstnar, slik at dei kan skrive om sitt eige forhold til kreativitet utan å verte klandra for å skrive sjølvbiografisk. Jon Fosse opnar den tjukke septologien sin, Det andre namnet, med ein hovudperson som målar abstrakte, minimalistiske bilete som i stemning minner om hans eigen skrivestil. Hovudpersonen i sommarens snakkis, Voksne mennesker av Marie Aubert, er arkitekt, og hovudpersonen i Hanne Ørstaviks Roman. Milano er ein teiknar som til liks med Ørstavik sjølv nyleg har flytta til Italia for å vere saman med ein italienar. Dei psykologiske innsiktene er som alltid hos Ørstavik sylskarpe, men boka er ikkje fullt like klar og svimlande som dei beste bøkene hennar.

Den herlegaste norske romanen eg har lese i år, er Vi er fem av Matias Faldbakken, om ein vakker familiefar på bygda som slumpar til å skape ein levande leirklump ute i verkstaden. Eit uformeleg og deigete Frankenstein-monster, skapt for vår tid. Ein spøkelseskladd. Forteljinga er enkel, språket knitrar. Som samfunnskommentar og poetikk er implikasjonane enorme. 

Og så var det baby boom-bautaene ein liksom alltid kan rekne med: Den vestlandsk-humrande Økland–Hovland-aksen kom ikkje med bøker i år, men det gjorde treeininga Fløgstad–Solstad–Kjærstad.

Men ingen av dei store har skrive store bøker i 2019 – kanskje med unntak av Jon Fosse, som ser ut til å ha gjeve ut storverket sitt. Det liknar ein bibel, forlokkande og svulstig, med gullband som bokmerke og innrissa bronsefarga bokstavar. Kjærstad gav ut ei heilt grei bok, Solstad den svakaste, medan Fløgstad fekk skryt for Due og drone, sjølv om ho var litt sidrumpa til han å vere. Det er i det heile noko tunglabba med dei gamle om dagen, som om dei er komne i ein slags trassalder. Kanskje er det berre veksesmerter. 

Generelt er det lite humor i bunkane, litt dårleg stemning, med unntak av til dømes Olaug Nilsens Ikkje tenk på det, ein kvikk liten bokbransjesatire. Her skil òg Bergverket av Ingvild Schade seg ut, ein rabulerande, energisk og sjølvsikker roman, fortald frå perspektivet til ein veslevaksen fjortisgut. Boka blafra opp i bokvåren mellom konvensjonelle former. 

Om ein skal skjere heile den norske samtidslitteraturen over ein kam, noko som ville vere både hovmodig og overmodig, kunne ein òg seie at her er få adjektiv og metaforar og lite leik med litteraturteori og referansar til andre forfattarar. Bestseljarane skiv korrekt, høfleg, realistisk, audmjukt og seljande, om parforhold og familierelasjonar. Problemstillingane er relasjonelle og kunstnarlege. Det er lite politikk, kanskje med unntak av i alle barselbøkene.  

Bokhausten vert ein tsunami av brystmjølk, åtvara Dagbladet-kritikar Endre Ruset for litt over eit år sidan, og starta med det ein debatt som drog seg gjennom vinteren, og som framleis heng litt lufta. På den eine sida stod dei som meinte at barsellitteraturen var borgarleg og «navlestrengbeskuende», og på den andre sida dei som understreka at ein faktisk får barn i arbeidarklassen òg, og at det fanst altfor lite litteratur om den heilt grunnleggjande menneskelege erfaringa det er å få barn. Sidan den gongen er det kome endå fleire bøker om fødsel og morskap enn ein på det tidspunktet forventa, og kanskje er det verdt å spørje seg kvifor dei kjem nett no, utan å forville seg inn i ein debatt om tematikken er verdig litteraturen eller ikkje. Det er han sjølvsagt. Alle tema høver seg for litteraturen – det er liksom litt av poenget med han. Det finurlege med barselbøkene er heller korleis dei speglar den kjønnspolitisk tida dei er skrivne i, i åra då verda på ulike vis reagerte på det som kanskje byrja med Weinstein-skandalen og vart til metookampanjen.

Ein hypotese: Forskjellsfeminismen fekk ein renessanse. Idet den kjønnspolitiske samtalen byrja dreie seg om overgrep frå mektige menn, byrja det danne seg ein internasjonal allianse av kvinner som sa «eg òg» – og med det opna det seg ei gamaldags kløft mellom kjønna. På den eine sida av kløfta stod kvinnelege forfattarar og kjende, naturleg nok, at det viktigaste dei no kunne skrive om, var det unike ved kvinnelege erfaringar.

Det interessante er at bøkene ikkje vart spesielt gode, ikkje jamført med dei beste bøkene av dei same forfattarane. Sjølvsagt kan det hende at eg ikkje ser dette klart, kanskje er det noko usolidarisk i meg som gjer meg ute av stand til å lese desse bøkene slik dei fortener. Men eg trur ikkje det er berre det. Eg trur ikkje det er tematikken som gjer at eg ikkje klarar å omfamne desse bøkene, men måten dei kjem meg i møte på. Det er som om mange av desse bøkene vart skrivne i indignasjon, ut frå ei falsk kjensle av å stå på barrikaden. Det er denne motivasjonen, og måten bøkene vert presenterte på, eg har vanskeleg for å svelgje. 

Ein finn noko liknande i den på mange nivå impotente avslutninga av Tredje, og siste, roman om Bjørn Hansen, Dag Solstads siste av tre bøker om Bjørn Hansen, ein motstraums kar som i første boka forfalska sitt eige handikap og sette seg i ein rullestol for å cashe inn på velferdsordningar, som eit slags übernorsk nietzschiansk overmenneske. I den nye boka har Bjørn Hansen blitt gamal, han bur på Grønland og har brått fått eit barnebarn han ikkje kjenner, buande hos seg. Barnebarnet, Wiggo, er litteraturstudent og forelskar seg i ei vellukka forretningskvinne og treningsguru. Bjørn Hansen kallar henne N.N. 

Mot slutten av boka er det unge paret på besøk hos Bjørn Hansen då jenta brått påstår at den gamle mannen har sett på puppane hennar. I krenkt raseri stormar ho ut av leilegheita på Grønland, der ho forlét kjærasten og bestefar hans. Bjørn Hansen og Wiggo dreg etter for å oppklare mistydinga, utan at Wiggo veit at bestefaren har gøymt ei saks i sekken, ein «overraskelse» til N.N. «De bega seg i vei. Fra Bj. Hansens leilighet på Grønland til N.N.s luksusleilighet i toppetasjen i ei boligblokk på Enerhaugen.» Då dei når opp til N.N., blir Bjørn Hansen ståande i det «feminine interiøret... som han i sin opphissete tilstand ikke var i stand til å oppfatte klart, til tross for sin tilkjempete ro». Ho har buksedress på, noko ein skjønar provoserer Bjørn Hansen.

Så dreg Bjørn Hansen fram saksa frå sekken og klipper av henne slipset, i ei slags omvendt kastrering. Ein gamal mann klipper over ei ung kvinnes fallossymbol. Dette blir det siste han gjer, for då han spring frå åstaden, ut i heisen og ned bakken mot Grønland, fell han saman og døyr.

Om ein skal ta scena på alvor og lese henne som ein kritikk av tida vi lever i, er det ikkje berre Bjørn Hansens ufortente lagnad som avleggs som er interessant. Det mest slåande er fiendebiletet han opererer med. For Bjørn Hansen slost med ein kvinnefigur som er mykje meir karikert enn sjølv dei største skurkane i metoo har vore. Ho er ein spøkelseskladd, og ho kallar han ein «skugge». Dei er blinde for kvarandre. 

I samband med utgjevinga sa Solstad at han ein dag skal skrive eit essay om metoo. Det tvilar eg på at han kjem til å gjere, for utover trassen og vrangviljen i denne scena trur eg ikkje han har så mykje å seie om saka. Her har Roman 2019 noko til felles med noko av retorikken rundt barselbøkene, noko reaksjonært og passiv-aggressivt. Forfattarane påstår at dei skriv det ein ikkje har lov til å skrive om, sjølv om dei fleste eigentleg ikkje synest det er vanskeleg å lese korkje om brystspreng eller om harselering med fundamentalistiske feministar, så lenge det er godt skrive. Det er denne insisteringa på at ein representerer noko knebla, som er så sjarmlaus, og ofte lite overtydande, for tabua er sjeldan der dei vert erklærte. Det er som når dårlege komikarar hermar etter gode komikarar ved å seie politisk ukorrekte ting som om det i seg sjølv er nok for å vere morosam, utan å sjå arbeidet bak sprengkrafta i dei stygge orda. Ein vits fortald i sjølvforsvar er sjeldan morosam. 

I det offentlege ordskiftet har barselbøkene og Solstad-sortien dette humørlause og sjølvrettferdige til felles, og det er dette, om noko, som kjenneteiknar bokåret 2019. I år var mange bøker som Bjørn Hansen. Frustrerte og forfjamsa slo dei spontant tilbake mot ein teikneseriefiende og vart liggjande livlaus att i oslogryta, ved foten av eit rikt nabolag. 

Ida Lødemel Tvedt

Ida Lødemel Tvedt er forfattar, skribent og journalistvikar i Dag og Tid.