Sakprosa

Irene Levin

Vi snakket ikke om Holocaust. Mor, jeg
og tausheten

Gyldendal

Bak i boka til Irene Levin står det ei liste over slektningar av familien hennar som nazistane og dei norske handlangarane deira myrda. 32 namn står der, foreldre, besteforeldre, born, onklar og tanter, nevøar og kusiner.

Enkelt, men uavviseleg får Irene Levin fram den botnlause tragedien det vesle jødiske samfunnet i Noreg vart råka av. Menneske vart drepne fordi dei høyrde til ei gruppe som var litt annleis – ikkje for noko dei hadde gjort, berre for noko dei var.

Nazivanvitet

Berre å sjå denne lista, utan anna utsmykking enn rein skrift, fører det nazistiske vanvitet inn til deg.

No sit det ein stakkarsleg type med skil i håret i retten i Bærum og gulpar opp denne kloakken på nytt, etter å ha myrda veslesyster si fordi ho var litt annleis.

Denne avgrunnsdjupe vondskapen vil alltid leva som ein uhyggeleg og uutryddeleg understraum hjå menneska. Alltid må vi mobilisera alle typar beredskap mot dette oppkastet av brunt gruppehat. Boka til Irene Levin er ei klår påminning om dette. Vi snakket ikke om Holocaust er ein personleg inngangsport til nett denne udåden – det livet som for dei jødiske flyktningane til Noreg fyrst var eit eventyr og så eit mareritt under okkupasjonen. Dei kom frå pogromar i Baltikum og Russland og enda i shoah.

Det ålmenne

Levin vekslar mellom nær familiesoge og prinsipielle synspunkt på korleis jødane levde med historia si i Noreg, og ikkje minst korleis storsamfunnet handsama denne minoriteten før, under og etter krigen. Ho ser soga gjennom det som hende ein familie. Det gjev nærleik. Eigenleg er det to historier her: éi psykologisk historie om tilhøvet mellom Irene og mora og éi skildring av jødisk historie i Noreg.

Sjølv om vi no veit mykje om kva som skjedde med jødane, merkar eg kor raseriet stig opp i meg når Levin skriv om forfølginga av desse nordmennene under krigen, ja, også frå tida før. Kynismen, det kalde byråkratiet sveipt i eit slags pseudojuristeri, den reine vondskapen, kunnskapsløysa og fordomane – alt kastar eit skjerande ljos over oss som nasjon den gongen.

Det var betre, men sant å seia ikkje mykje betre, då jødane freista å få att det som var stole etter krigen. Berre å lesa om kva familien til Irene måtte gjennom for å få statsborgarskap etter tiår med opphald i Noreg, er provoserande den dag i dag. Især er framstillinga av «likvidasjonane» av jødisk eigedom etter at dei vart sende til døden med «Donau», skakande. Her er det glimt av Hannah Arendts «vondskapens banalitet»: andletslause byråkratar som sette ein pris på lampeskjermar (kr 2,50) og stolar (kr 50,40), medan dei visste at dette var ran, utan noka kjensle av at det var konkrete menneske dei trakka ned. Det var også «gode» nordmenn som ikkje unnslo seg for å stela innbu då husværa stod tomme.

Levin nemner også med namn dei ivrige norske politifolka som kom på døra. Godt. Det er ikkje foreldingsfrist på brotsverk av denne typen. Lat namna deira stå til skam i all æve. Eg er òg blant dei som aldri har skjøna at organisatoren av deportasjonane, politimannen Knut Rød, fekk ein frikjenningsdom etter frigjeringa.

Ikkje passive

Levin strekar opp eit medvite kvinneperspektiv, og det er opplysande. Kvinnene var ikkje passive under okkupasjonen, heller ikkje hjå jødane. I familien til Levin var det også ein arbeidsfellesskap mellom mora og faren kring trikotasjeforretninga i Hegdehaugsveien. Hjå Levin er det især mora, Fanny Raskow, som vitnar om dette. Ho vart 101 år gamal. Først etter at ho døydde i 2013, fann Irene notata til mora. Dei er vitnesbyrd om eit liv i sjølvklandring.

Fru Raskow freista å berga far sin, Rubin. Han la seg inn på sjukehus og vart hjelpt av lækjarar, og dei protesterte då nazistane kom, men fånyttes: Han var ein av dei 532 som vart sende med «Donau» 26. november 1942, og han kom aldri heim.

Irene Levin lèt det usagde, tagnaden om katastrofen mellom mor og dotter, vera det berande elementet i framstillinga. Det er erindringshistorie av høg klasse.

Så vidt

Mor og far til Levin kom seg til Sverige – så vidt. Dei vart stogga i ein razzia i Kirkeveien, men slapp gjennom. Kvifor er uklårt. Råflaks.

Her er det også gode historier å fortelja. Familien Follestad trådde til og stilte loft og familie på Smestad til disposisjon. Gode hjelparar var det trass alt mange av.

Levin gjev oss eit tett dokumentert indreperspektiv på redsla i møtet med det nazistiske drapsbyråkratiet – mikrohistorie som riv opp såra, detaljert og forferdeleg. Langsam pine. Jødane gjorde kva dei kunne ved å gje dei opplysingane dei vart bedne om å gje, ned til siste rest av varelageret i butikken.

Gløym ikkje at tyskarane stolte så mykje på nordmenn at dei overlét alt grovarbeidet til det nazifiserte statspolitiet.

Andre sa nei då det galdt for Rubin. Dottera, fru Raskow, freista å spørje mange, men nei. Hadde dei sagt ja til å gøyma han, berre for ei kort stund, kunne han kan hende ha vorte berga.

Fru Raskow vitja dei ho spurde, etter krigen, men Levin seier ikkje stort. Alle veit at dette er vanskeleg. Det var dødsstraff for å skjula jødar. Det er lett å meina tungt om slike grensesituasjonar i dag, men vi kan skjøna fru Raskows forbitring.

Sjølvklandringa

Heile livet bar fru Raskow på denne historia. Levin meiner mora ikkje kunne konfrontera seg sjølv fullt med tragedien før det norske storsamfunnet hadde kome med ei erkjenning av ansvaret og bede om orsaking.

Heile livet stod familien i spenn mellom storsamfunnet og ynsket om å ta vare på den jødiske identiteten sin. Norske jødar såg på seg sjølve som norske. Dei ville ha statsborgarskap. Dei var takksame for at landet hadde gjeve dei fridom frå undertrykking. Likevel møtte dei fordomar også etter krigen. (Les om historia til dei statslause jødane etter krigen, og du får 17. mai i halsen.) Å få respekt for denne doble identiteten er noko heilt anna i dag enn det var for 70 år sidan. Dei var «dei andre», gjenstand for fordomar og dømesjuke.

Vi snakket ikke om Holocaust er eit verdfullt tilskot til vår eigen naudsynlege konfrontasjon med ei menneskeforaktande fortid som det enno finst uhyggelege restar av.

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor
i statsvitskap ved Bjørknes Høyskole
i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.