Ytringsrom

Dag Rune Olsen og Marcela Douglas Aranibar

Det treng ikkje vere eit godt teikn at ingen snakkar om Midtausten rundt lunsjbordet. Tausheita om betente spørsmål kan komme av at ytringsrommet har kollapsa.

Væpna med orda om «den kompakte majoritet» gjekk Ibsen i rette med tanken om at «allmenheten er best tjent med de gamle, gode, anerkjente tanker den allerede har», som byfogden seier det i En Folkefiende. 140 år etter omtalar ekspertgruppa om akademisk ytringsfridom «konformitetsskapende mekanismer».

Når praten stilnar om det vi alle ser og høyrer i nyheitsbildet, kan det hende at for mange rundt bordet ikkje lenger stolar på aksepten for det ueinsarta eller trur vi kan bruke samtalen til å søke meir innsikt. I så fall er ytringsrommet i ferd med å kollapse, fordi ein, to eller alle dei fire veggane sig saman. Akademia har då eit særleg ansvar for å halde ytringsrommet ope og utfordre dei «gamle, gode, anerkjente» tankane til Ibsens byfogd.

Den første veggen i ytringsrommet er evna den enkelte av oss har til å vurdere ytringar og informasjon frå andre på ein kritisk og systematisk måte. Derfor står kjeldekritikken, kjeldetilvising og metodefaget sterkt i all akademisk verksemd. Frå første førelesing på eit universitet skal studenten øvast i å finne og grunngi metoden som er eigna til å svare på forskingsspørsmål. Slik blir studenten også bevisst på at metoden som andre har brukt for å komme fram til ny innsikt, har påverka resultatet. Ut frå dette veks sunne spørsmål fram: Korleis har ein funne dette ut? Kan nokon andre etterprøve dette? Kven seier dette, og kva interesse og rolle har dei?

Slike kritiske spørsmål er nyttige i møte med nyheiter raskt formidla i sosiale medium. Denne formidlinga kan true den andre veggen i eit godt ytringsrom: forståinga for at kvar hending står i ein lengre samanheng og har ein kontekst.

Når vi diskuterer Midtausten er skilnaden på eit synkront og eit diakront perspektiv særleg relevant. Reaksjonane på det vi ser på TV akkurat no, blir forma av kor langt vi ser tilbake i historia, og kva vi legg mest vekt på i eit slikt historisk blikk. Når vi er bevisste på at både vår eiga og meininga til andre er eit resultat av slike val og fråval frå historia, blir meiningsbrytinga forhåpentleg litt meir nysgjerrig og litt mindre aggressiv.

Då vi tok imot nye studentar på UiT i haust, sa vi i velkomsttalen at dei må omfamne og ta vare på den usikkerheita dei kjenner på starten av eit akademisk løp: «Om nokon dagar sit du på den første førelesinga di, der undervisaren har valt ut nokon omgrep, noka forsking og nokon teoriar du blir presentert for. Noko anna er valt vekk.»

Dette sa vi for å gjere ein ny generasjon akademikarar kjende med den tredje veggen i eit godt ytringsrom: mangfald av perspektiv. Kva i dette mangfaldet vi blir kjende med, kan påverke kva vi meiner eller trur om ei sak.

Verken kritisk kompetanse, historisk samanheng eller mangfald av perspektiv er til stades i eit stille rom. Derfor er sjølve dialogen den fjerde veggen i eit sunt ytringsrom. For å parafrasere grunnlovsparagrafen om ytringsfridom: Samtale bør finne stad, også dei ubehagelege.

Jakta på det beste argumentet kan berre skje i samtalen, som ytringsfridomskommisjonen omtaler som ein dugnad: «Det er som kollektiv vi mennesker er best egnet til å søke sannhet. At vår tilgang til sannhet er begrenset, tilsier at vi kontinuerlig trenger å høre fra hverandre.»

I rapporten frå Ungdommens ytringsfrihetsråd kjem det fram at 76 prosent av unge aldri har deltatt i debattar om politikk og samfunnsspørsmål i media, og at dette skriv seg frå frykt for å ikkje ha kunnskapen eller erfaringa som trengst for å delta i det offentlege ordskiftet. Då er ikkje tausheit gull, det er ikkje ein gong sølv eller bronse. Samtale bør finne stad, og du bør delta i han om du vil ha ny innsikt og meir erfaring.

Dag Rune Olsen er rektor ved UiT Noregs arktiske universitet.

Marcela Douglas Aranibar er instituttleiar ved Senter for Fredsstudium ved UiT Noregs arktiske universitet.