Religion

Jan Ove Ulstein

Rune Slagstad riggar opp eit stort scenario i sitt essay om det kyrkjelege hamskiftet. På den scena spelar også mi bok om oppbrotsteologien på det lange 70-talet ei rolle.

Eg vil kommentere og supplere om kva teologi som kunne gi ei forklaring på den klare endringa i løpet av 50 år. Men mitt 70-tal er ikkje så langt som Slagstad sitt. Det kan forklare at Berge Furre er lite til stades i boka. Han er der som leiar av ei utgreiing i Sosialistisk Folkeparti (1972) om forholdet mellom kristendom og marxisme. Men han markerte seg aldri som kristensosialist, eller ytra seg teologisk, han var sosialist. Punktum. Sitt kristne engasjement eksponerte han først då han gjekk av som partileiar. Då får han den sentrale rolla som Slagstad skisserer.

Tilfellet Berge Furre er interessant. Han avviste m-l-rørsla, som den vekkingsrørsla ho var, med overgiving til ein autoritær ideologi. Det same gjorde kristensosialistane, dei hadde allereie ein religion (Otto Hauglin). Dei hadde ei teologisk grunngiving for det: Realiteten av synd sette ei grense for utopiane. Det stalinistiske himmelriket på jord lokka ikkje. Det politiske engasjementet var å ta del i Guds vedvarande skaping, ikkje noko mindre, så syndefallsrealisme vart ikkje etisk pessimisme. Så gjekk dei inn på den politiske arenaen for å realisere mest mogleg nestekjærleik i samfunnet – utan borgarleg kyrkjeleg formynderi (toregimentslæra). I denne samanhengen betydde ikkje dei gamle motsetningane mellom fakulteta noko. Min observasjon, ikkje tese, er at dette var eit nytt felt på tvers av spenningane mellom liberal og konservativ teologi. Gubbane fekk slåst for seg. Her gjaldt det spørsmålet om kva politisk og sosialetisk ansvar kyrkja og kristne skal ha.

Vekkingsperspektivet er her interessant. Til 68-myten er det fast inventar, og Dag Solstad mimrar om den. Vekkingar går alltid over. Men ser vi på fenomenet kristen pietistisk vekking, så gir det meining. Vekking oppstår i ein rørt situasjon, ein blir vekt, gir seg over, saman med fleire, gir seg over til ei rørsle, og engasjerer seg heilhuga i ho vidare. For m-l-rørsla vart 68-impulsen, som opprør mot autoritetar, paradoksalt nok overgang til ein endå sterkare autoritet. Men også i pietistiske vekkingar vart den omvende ein del av flokken, med sine gjerde.

Den sosialetiske vekkinga mellom kristen ungdom spreidde seg. Det vart ei ansvarsvekking og ei kunnskapsvekking. Det gav oppbrot meir enn opprør. Kyrkjekritikken var sterk nok, men det tok ikkje lang tid før den nye sosialetiske orienteringa erobra kyrkjeinstitusjonen med si strukturorientering og gjorde ansvaret for u-landa og miljøet teologisk relevant, som ein fast del av kyrkja si diakonale teneste. Sosialetikken vart etablert! Og her fekk vi ein paradoksal frigjeringsteologi: ein kamp mot (makt)strukturar der ein sjølv var ein del av problemet. Ein solidaritet med andre mot seg sjølv.

Kvinneteologien fekk eit eige spor, saman med abortspørsmålet. Det gjekk i institusjonell og politisk retning. Å bli prest er ei gitt rolle i kyrkjeinstitusjonen. For å kome dit måtte det også legitimerast teologisk at kvinnene kan ha den posisjonen, der er mange bibeltekster som peikar i patriarkalsk retning. Det måtte eit hermeneutisk arbeid til. Patriarkatet, som er ein gjennomgripande maktstruktur, blir etter kvart erkjent som kontekst for bibelske tekster, men ingen tidlaus struktur. Kvinnekampen vart også ein kamp mot restane av patriarkat i ein demokratisk kultur.

Akkurat her skjønar eg ikkje Slagstads vektlegging av kulturradikalismens betyding for kvinneteologien i denne perioden. Brukar vi ein annan definisjon enn Jon Elsters tabloide, så kan kulturradikalismen oppfattast som eit individualistisk frigjeringsprosjekt. Men den første kvinneteologien gjekk meir på kamp for aksept i kyrkjeinstitusjonen, med framkalling av eit kvinneblikk, og det var eit internasjonalt fenomen.

Det eg ser som ei vending på 70-talet, med ein viss forklaringsverdi for framhaldet, er frigjeringsteologiens blikk nedanfrå. Der det er undertrykking, får det prioritet. Då blir eit heilt arsenal av bibelord aktualisert. Denne vinklinga går rett inn i 68-opprørets protest mot status quo. Men denne teologien seier ikkje alt, og han vil te seg ulikt i ulike spørsmål. Han seier ikkje nok om det institusjonelle ansvaret og for det dilemmaet at kyrkja, også som institusjon, må kunne uttale seg og vere aktør i alle sosialetiske spørsmål, utan å vere eit politisk parti. Det er all grunn til å lytte til unge Pål Repstad (1973). Han ville ikkje byte ut ein blå talarstol med ein raud, han ville ha medvit om politisk rolle for predikanten. Han åtvara mot den autoritetsoverføring som lett oppstår når nokon får autoritet og tillit på eitt område (les: forkynning, sjelesorg) og dreg det med seg på eit anna (les: politisk). Som det var nødvendig å kunne ha ein heim i Guds kyrkje for kristensosialisten på 70-talet, må det same vere mogleg for folk med høgresympatiar i dag. Blikket nedanfrå er ikkje primært venstrepolitisk, men rettferdsetisk. Den ordnande aktiviteten i ein institusjon har også teologisk legitimitet. Det er skilnad på å vere institusjonskritisk og å vere institusjonslaus.

Jan Ove Ulstein er professor ved Institutt for religion og livssyn, Høgskulen i Volda.