Lytt til artikkelen:

Gustav Gullund

redaksjonen@dagogtid.no

Søknaden om løyve til å gå ut og inn av burettslaget var ein suksess. Sundag morgon kan eg småspringe ut porten og hive meg på sykkelen etter to månader i karantene. Eg finn ein open kafé. Før eg bestiller kaffi, må eg registrere meg med ID-nummer og måle temperaturen. Når det viser seg at mannen framfor meg i køen har 37,9 i kroppstemperatur, blir det med eitt klein stemning. «37,9», kviskrar servitøren bak kassa. Kollegaen spring bort for å sjå. Nokon lenger inne i kafeen set kaffien i halsen.

Eg tek nokre skritt bakover. Mannen blir raud i fjeset og ser spørjande på kona si, som sjølv ryggar bakover. Slik står me nokre sekund, før ein servitør bryt inn og seier at han kan ta kaffien med seg, men at han ikkje får kome inn i kafeen. Han tek stumt imot kaffien, og paret forsvinn ut. Eg høyrer små sprutelydar frå eit tital sprayflasker med antiseptisk middel rundt om i kafeen, før praten held fram.

Kiwiar, appelsinar, melonar og andre frukter frå sørlege provinsar dukkar no opp i nye mengder, noko som fortel at handelen har fått olja kjeda og ser ut til å gli tilbake i gamle spor. På veg heim ein kveld møter eg på ei dame som tilbyr meg ein bukett blomar. Ho seier dei kjem frå Yunnan, og legg til at dei er desinfiserte.

Også bystøyen har funne fram dei gamle tonane. Frå ei urovekkjande stille kjem den velkjende lyden av travle Beijing gradvis tilbake og fyller stova i studenthybelen min. Ser ein bort frå ting som feberkontrollar, ansiktsmasker og desinfiserte blomar, begynner livet å vende tilbake til normalen. Det er likevel éi gruppe menneske som ikkje heilt får kjenne på det enno, og eg er ein av dei.

Liv eller død

Kina har totalt 270 millionar elevar og studentar, frå barneskule- til universitetsnivå, som i tida etter nyttårsfeiringa stort sett har måtta halde seg heime i stova i heimbygda. Skular og universitet har enno ikkje fått løyve til å opne portane.

Dårleg internettdekning og utstyrsmangel har gjort at mange elevar, særleg ute i distrikta, blir hengande etter. Staten gjer sitt for å løyse problema. Om skular eller elevar opplever manglar, kan dei rapportere det inn til lokale styresmakter, som til no har sett i gang omfattande utbygging av dekningsnettverk og deler ut gratis utstyr til dei som treng det.

Tiltaka vil kanskje bidra til å jamne ut skilnadene framkalla av virusepidemien. I det store bildet, derimot, er dei ein drope i havet. Distrikta har generelt mykje dårlegare utdanningsvilkår enn byane. Og skilnaden mellom bygd og by har blitt tydelegare under epidemien.

To ting har særleg påverka utdanninga på landsbygda: underernæring og mangel på briller. På landsbygda har berre to av sju born med dårleg syn briller, og forsøk har synt ei betring i karakterane på over 50 prosent etter utdeling av briller.

Li Moumin er 13 år og bur i Dengzhou i Henan. Familien hennar lever i relativt stor fattigdom. Dei har pengar til mat, skulepengar og litt til, men smarttelefon er ein av luksusane ho må klare seg utan. Det gjer det til ei utfordring å henge med i timen, som for tida utelukkande går for seg på nettet. Ho, som andre skuleelevar i Kina, har eit tungt press på seg.

Om nokre få månader skal mange elevar ha ein ni timar lang eksamen som vil avgjere store delar av livet deira. Fattig eller rik, lukkeleg eller ulukkeleg – dette er noko av det gaokao, opptaksprøven til høgare utdanning, avgjer for mange av dei 10 millionane som tek prøven kvart år. Det er ei tung bør å bere, og tyngst er ho kanskje for jenter som Li Moumin. Ho ser på prøven som den einaste sjansen til å kome ut av fattigdomen. Familien hennar legg all von i henne. Alle oppsparte pengar blir lagde i utdanninga hennar. Li veit at kvar time ho ikkje reknar mattestykke eller puggar Tang-diktarar, engelske gloser eller anna pensum, tel. Mot fleire millionar andre målretta konkurrentar kan eitt poeng frå eller til vere nok til at ho dett ned titusenvis av plassar på rangeringa.

Éin kveld blir ho frakta livlaus til sjukehuset – etter eit forsøk på å ta livet av seg gjennom å ete anestetisk medisin. Ho lukkast ikkje, og blir berga.

Elektronisk opium

Mange trur at internett og teknologi vil vere ein nøkkel til å betre utdanninga for dei unge på landsbygda. Billege mobiltelefonar og generelt god tilgang til internett kan derimot i mange tilfelle slå feil ut. Rapportar fortel om relativt hjernedaudt innhald som har spreidd seg som ein ny pest. Mobiltelefonar blir sett på som eit hinder for intellektuell prestasjon og utvikling, framfor å vere eit hjelpemiddel.

Ifølgje ein rapport frå det statlege senteret for born og unge brukar born på landsbygda tre gonger så mykje tid på mobiltelefonen som born i byane. Skular klagar over at elevane har stadig kortare konsentrasjonsspenn, brukar lite tid på skulearbeid og har eit smalt interessefelt. Dei skuldar på ikkje-regulert mobilbruk.

Ein av grunnane til at dette er eit større problem på landsbygda, har samanheng med eit fenomen dei kallar liushouertong – enkelt omsett tyder det «forlatne born». Born på landsbygda i Kina veks ofte opp utan foreldra i heimen. På jakt etter arbeid forlèt foreldra borna for å arbeide i byen. Borna sit att i heimbygda. Her blir dei ofte oppseda av besteforeldra, som ikkje heng med i det hurtigutviklande samfunnet. Med manglande kunnskap om teknologi blir det for mange ei umogleg oppgåve å avgrense mobilbruken. Somme har også sjølv hamna i fella, og slit med å få augo vekk frå den lysande klare, fargerike skjermen.

Fenomenet «forlatne born» er ikkje berre knytt til mobilbruk. Underernæring og mangel på aktiv oppseding er ifølgje forsking eit fellestrekk blant ungar som veks opp utan foreldre som hovudoppsedarar. Ein trur at ein tredjedel av borna i Utkant-Kina er intellektuelt tilbakeståande.

Sex og politikk

Ein naturfaglærar dreg seg i håret når forelesinga han held direkte over nettet, blir avbroten for tiande gong. «Upassande innhald», kjem det opp på skjermen hans – og på skjermane til elevane. Han prøver på nytt. «Når bia set seg på blomen, så skjer det ei…» Stopp igjen. Læraren driv seksualundervisning, og språkbruken i timen har aktivert det automatiske sensursystemet til programvara han brukar for å direktesende forelesinga.

Det er ikkje berre han som blir frustrert. Sensursystemet kan gjere det å forelese over internett til eit minefelt.

Spesielt er det dei som held forelesingar i samfunns- og naturvitskap, som får det vanskeleg med å navigere seg rundt sensuren. Når ord som sex, demokrati, penis og pupp blir brukte hyppig på kort tid, forvirrar det den automatiserte sensuren. Ein skal ikkje sjå bort frå at den kunstige intelligensen tenkjer at her er det nokon som planlegg eit perverst demokratisk opprør. Sensuren har i alle fall fått kritikk av utdanningsinstitusjonar rundt om i landet.

Sensuren er ikkje definert presist i lovverket, og det er heller ikkje staten som designar programvara lærarar bruker i den nettbaserte undervisninga. I Kina er internettinfrastruktur og -tenester stort sett eigde av store profittdrivne private selskap. Sensuren er det selskapa sjølv som set opp.

I tillegg pregar ein omfattande sjølvsensur store delar av diskursen i samfunnet. Folk veit kva det er dei ikkje bør seie, og internettselskapa veit kva innhald dei ikkje bør spreie. For folk flest har sjølvsensuren relativt lause grenser. Folk diskuterer både puppar og demokrati høglydt. Skriv dei noko styresmaktene ikkje liker, er konsekvensane som oftast at innhaldet blir fjerna. Større selskap, derimot, kan risikere å miste tilgangen til marknaden. Om upassande innhald blir spreidd på plattforma deira, risikerer dei å miste løyvet til å drive forretning, og dermed kan dei gå konkurs. Private selskap er derfor kanskje meir påpasselege enn dei treng vere.

Skal ein gi rom for utdanning innan politikk og naturvitskap, er dette kanskje noko dei må endre.

Tid til å vere ung

Når kinesarar ser på film, er det ikkje uvanleg at dei aukar farten til 1,5. Med mykje folk og avgrensa ressursar er konkurransen hardare i Kina enn mange andre stader. Dette legg eit tydeleg avtrykk i dei fleste fasettane ved det kinesiske samfunnet – også i tankar folk har om livet, tida og framtidsutsiktene dei har.

I Noreg er det lettare å kome først i køen, bli best i klassen eller kome i avisa. Først etter nokre dagar på eit kinesisk universitet innsåg eg at eg sjølv eigentleg ligg godt under midt på treet. Sjølv om eg har hatt personleg nytte av ei slik openberring, veit eg at dei fleste kinesarar eg kjenner, drøymer om eit lågare tempo og mindre press. Då NRKs TV-serie Skam blei ein hit på kinesisk internett, introduserte det ei ny verd for mange unge kinesarar – eit vindauge inn i ei verd der tida går så sakte at ein har tid til å byte kjærast kvar helg, sjå ein film i normalfart og berre vere ung.

Xi Jinping hadde for nokre dagar sidan sitt fyrste besøk i Wuhan sidan krigen mot viruset blei erklært i starten av januar. Dette tok folk som eit symbol på siger. Men sigeren har kosta både liv og pengar og har sett djupe spor i samfunnet. Samstundes som tiltrua til eige system på somme område er blitt styrkt, har veikskapar blitt avslørte på andre. Frå utdanning til likestilling, virus og økonomi – det vanlegvis apolitiske sivilsamfunnet har innsett at ikkje alt kan overlatast til nokre få leiarar. Eit sunt samfunn kan ikkje vere avgrensa til éi røyst.