Skule

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Mange tusen nye skulebøker ligg pakka i plast på pallar i lageret til Forlagssentralen på Langhus i Follo. Lagnaden desse bøkene får, kan fortelje oss noko om korleis morgondagens norske skule kjem til å bli. Mykje tyder på at det er no vi får det verkeleg store rykket i digitaliseringa av grunnskulen – i alle fall er det ei rekkje krefter som trekkjer i den same retninga samstundes. Dette er eit forsøk på å forklare kva som skjer, og på å lage nokre usikre spådomar om framtida til den norske skulen.

Les også: «'Det digitale vil alltid være bedre'»

Fagfornying

Vi startar med fagfornyinga, den nye læreplanreforma for den norske skulen. Fagfornyinga vart eigentleg gjeldande for grunnskulen alt da dette skuleåret starta, og ei slik reform krev nye læremiddel. Om verda var normal, skulle mange av bøkene på lageret til Forlagssentralen for lengst ha vore bestilte og sende ut til norske grunnskular. Dei nye bokverka er resultatet av eit stort og dyrt arbeid i norske forlag, slik er det når det kjem nye læreplanar. Men ved utgangen av oktober låg salet av skulebøker til grunnskulen i år 12 prosent under fjoråret – og da var det ikkje nye læreplanar.

Dels kan dette forklarast med at dei statlege ekstraløyvingane er mindre denne gongen. Ved siste store skulereform, Kunnskapsløftet i 2006–2008, løyvde staten 400 millionar kroner årleg til innkjøp av læremiddel til grunnskulen. I år er det løyvd 170 statlege millionar til læremiddelkjøp i grunnskulen – i tillegg til 111 millionar som er øyremerkte innkjøp av digitale læremiddel. Det siste kjem vi attende til.

Skjerm eller papir?

At forlaga klagar si naud over magre løyvingar, er som ein kan vente. Skulebøker har vore ein økonomisk berebjelke for storforlaga i alle år. Men truleg er koronapandemien ein viktigare grunn til at skular og kommunar nøler med innkjøpa: Kommunane er pressa økonomisk og har mindre kapasitet til utviklingsarbeid, og skulane slit med å få den daglege drifta til å gå rundt.

Likevel: Fagfornyinga må gjennomførast, og ein ringjerunde Dag og Tid har gjort til storforlaga, fortel at dei reknar med at kjøpelysta vil ta seg opp etter kvart. Men så kjem neste spørsmål: Kva kjem skulane til å kjøpe – papirbøker eller digitale læremiddel? Til fagfornyinga kjem dei store forlaga med digitale tilbod som er langt breiare og meir gjennomarbeidde enn før. Ein stor del av utviklingskostnadene fram mot fagfornyinga har gått til digitale læremiddel, og dei pengane vil forlaga helst tene inn att.

Dataviruset

– Vi har investert mykje i både digitale plattformer og digitalt innhald til fagfornyinga. Men dei pengane får vi ikkje att på eitt år, vi må tenkje langsiktig, seier Ulv Pedersen, direktør i Gyldendal undervisning.

Han meiner perioden med koronastengde skular i vår sette fart på digitaliseringa.

– Koronakrisa har endra mykje i skulen, både på kort og på lang sikt. Eg trur mange har oppdaga at digitale løysingar fungerer bra.

Framleis tener Gyldendal langt meir på papirbøker til skulen enn på digitale læremiddel. Men det kjem neppe til å vare, trur Pedersen.

– Vi ser ein tydeleg vekst på digitale læremiddel, og eg trur at skulane i stor grad vil gå over til digitale løysingar. Vi er opptekne av samspelet mellom analoge og digitale læremiddel. Kor balansen hamnar etter kvart, vil vise seg. Men nokre år fram i tid har vi truleg større omsetnad på digitale læremiddel enn på analoge.

– Kan det vere at dei store skulebokverka for grunnskulen som er laga til fagfornyinga, blir dei siste av sitt slag?

– Det kan vere. Om vi seier at det er ti år til neste store reform, kor står vi da? Da trur eg dei digitale læremidla er dominerande, seier Pedersen.

Statlege insentiv

Anders Skogvold, direktør for undervisning i Cappelen Damm, ser dei same utviklingstrekka som Pedersen.

– Innkjøpa til grunnskulen i haust er langt under det vi venta, og det er særleg salet av fysiske bøker som er dårleg. Vi har hatt betydeleg vekst i digitale læremiddel, seier Skogvold.

Han fryktar likevel ikkje at papirboka skal døy ut i skulen.

– Eg trur vi kjem til å ha papirbøker i mange år. Skule-Noreg er samansett. Men koronakrisa og fagfornyinga har sett fart på digitaliseringa.

Covid-19 vart ikkje vedteken, men politikken er viktigare enn pandemien her. Digitaliseringa av skulen har vore eit mål for vekslande regjeringar gjennom mange år, og det har òg prega prioriteringane til forlaga. Regjeringa har gjeve dei sterk stimulans til å satse digitalt: I 2018 løyvde regjeringa 55 millionar til utvikling av digitale læremiddel, i fjor var løyvinga 24 millionar.

Staten har òg bidrege til å skape ein marknad for læremidla: I år har regjeringa løyvd heile 111 millionar til innkjøp av digitale læremiddel i grunnskule og vidaregåande. Det er mykje pengar på dette feltet, og med slike insentiv er det ikkje så rart at marknaden veks.

Ideal og røyndom

Så kan ein spørje seg: Kva og kven er eigentleg marknaden for skulebøker og andre læremiddel? I den lett idealistiske teorien er det lærarane og skuleleiarane. Norske lærarar skal ha stor fridom til å styre undervisninga si og sjølv velje læremiddel. Men i praksis er det ikkje alltid slik, verken for grunnskule eller vidaregåande, og særleg ikkje når det gjeld digitale læremiddel.

Kommunane som er grunnskuleeigarar, og fylka som er ansvarlege for vidaregåande, har sjeldan lagt seg opp i kva papirbokverk som skulle kjøpast inn. Men med digitale plattformer og læreverk er det annleis. Spørjeundersøkingar som skuleforskar Øystein Gilje har utført, syner at lærarane har mindre påverknad når det er digitale læremiddel det skal investerast i.

Overstyring

– Avgjerder om nye læremiddel blir no ofte tekne langt over hovudet på lærarane og skulen. Det skjer på kommunalt nivå, utan rom for medverknad, og det er alvorleg, seier Steffen Handal, leiar i Utdanningsforbundet.

– Vi treng eit breitt tilfang av både digitale og analoge læremiddel, og lærarane må få sitje ved bordet der avgjerdene blir tekne. Lærarane har eit nyansert syn på dette, og etterspør både digitale læremiddel og papirbøker. Men i mange kommunestyre sit det folk som omfamnar det digitale fordi dei trur det er der framtida ligg.

Handal trur ikkje at dei nye læreverka i haust er dei siste som kjem i papirversjon.

– Eg trur ikkje det går så gale. Men det er sterke økonomiske insentiv som pressar utviklinga den vegen. Om politikarane faktisk vil halde på papirbøkene i den norske skulen, er det heller den vegen dei må presse, i staden for å drive fram meir digitalisering.

Prisen lokkar

Men for kommunar som er pressa økonomisk, og dei er det mange av for tida, er prisen på dei digitale læremidla i seg sjølv eit insentiv til å velje digitalt framfor papirbøker. Sjølv om læremidla utgjer ein svært liten del av eit skulebudsjett, er dette eit felt der det kan vere freistande å kutte. Og no er det hard konkurranse mellom dei store forlaga for å få skulane til å ta i bruk dei nye digitale plattformene deira, og det viser att i prisane.

For å ta eit døme: Cappelen Damm sel lisens til ein fagpakke i norsk for ein elev i grunnskulen for berre 79 kroner. Ei grunnbok i norsk frå same forlag kostar 369 kroner og arbeidsboka 269 kroner. Sjølv om grunnboka kan brukast i fleire år, vil truleg prisen på det digitale norskverket vere attraktiv for mang ein kommunepolitikar.

– Lærer mindre

Om ein først skal digitalisere skulen, er det i seg sjølv eit framsteg om skulane tek i bruk gjennomarbeidde digitale hjelpemiddel. I mangel på slike ressursar har mange lærarar brukt improviserte digitale læremiddel av tvilsam kvalitet, og truleg har ikkje all kopieringa vore av det lovlege slaget.

Men så kjem det fundamentale spørsmålet: Om vi er på veg mot ein skule der skjermane dominerer heilt, også i lesefaga – kva gjer det med læringa? Leseforskinga har nokre konklusjonar å by på: Både barn og vaksne lærer mindre av å lese faktatekstar på skjerm enn på papir. Forskinga syner òg at barn som har mykje trening i å lese på papir, er dei flinkaste til å innhente informasjon frå digitale tekstar, fortel Hildegunn Støle, førsteamanuensis ved Lesesenteret ved Universitetet i Stavanger.

– Vi veit òg at barn og unge les mykje mindre på fritida enn før, samtidig som dei brukar mobilar og andre digitale medium mykje. Da meiner eg skulen burde kompensere ved å bruke meir papir, ikkje mindre.

– Om skjermane erstattar papirbøkene i skulen, kva kan det gjere med læringa?

–?Da trur eg svært mange vil lære mindre. Det beste rådet eg kan gje til skulane, er å halde seg til trykte lærebøker, i alle fall i dei tekstrike faga. Og dei bør leggje til rette for boklesing med skulebibliotek og lett tilgang til kjekke bøker. Skulen må ta meir ansvar for god leseopplæring og utvikle interesse for lesing hos elevane, i staden for å drive fram digitaliseringa, seier Støle.