Økonomi

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Eit kort og forenkla resymé: Etter at sovjetkommunismen kollapsa kom omtrent 30 år der globalisering og frihandel vart framstilt som reine velsigningar. Den usynlege handa til marknaden skulle ordne opp. Kvart land kunne dyrke dei komparative fortrinna sine – alle skulle lage det dei var best til å lage, og ressursar skulle flyte dit dei best kunne nyttast. Jo friare handelen vart, jo betre og billegare skulle varene bli.

Ikkje nok med det: Frihandel skulle òg skape fred og forsoning. Land som handlar mykje med kvarandre, krigar sjeldan mot kvarandre. Også autoritære land skulle gå i demokratisk lei om dei vart integrerte i verdshandelen. Wandel durch Handel, sa tyskarane: Di meir Vesten handla med Russland og andre autoritært styrte statar, di mindre vart fiendskapen. Ideen om slik fredsskaping går attende til opplysingstida: «Den naturlege verknaden av handel er fred», hevda den franske filosofen Montesquieu.

Vinnarar og taparar

Også i gullalderen for globaliseringa fanst det motrøyster, og dei fleste var på den politiske venstresida: miljøaktivistar, antikapitalistar og fagforeiningar som kjempa mot lønskutt og utflagging av industri. Men gatedemonstrasjonane under toppmøta til mellom anna Verdshandelsorganisasjonen, som nådde klimaks ved WTO-møtet i Seattle i 1999, oppnådde lite. Globaliseringa gjekk sin gang, med USA som den store pådrivaren, og Kina voks seg inn i rolla som verdas fabrikk.

For Noreg var utviklinga heldig på fleire måtar. Veksten i Asia dreiv opp prisen på olje, gass, fisk og metall frå Noreg, medan nordmenn kunne importere stadig billegare elektronikk, klede og meir frå Kina. Også ein del norske industribedrifter flagga ut, men ikkje i eit omfang som skapte nemneverdig arbeidsløyse i Noreg. Her var det stort sett solsida av globaliseringa vi såg. Men slik var det ikkje i alle land. Mange stader i Vesten, frå det såkalla i rustbeltet i USA til industribyar i Europa, forsvann arbeidsplassar på grunn av konkurransen frå Kina. Ikkje minst skjedde dette ved at vestlege selskap sjølv flagga ut produksjonen sin. Og misnøya med globaliseringa steig.

Trump og Biden

2016 vart noko av eit vendepunkt. Da sa eit fleirtal av britane nei til vidare EU-medlemskap, og Donald Trump vart vald til president i USA for første gong. Sentralt i «Make America Great Again»-bodskapen var å verne amerikanske arbeidsplassar med tollmurar mot andre land. Trump innførte ikkje berre høge tollsatsar på mange industriprodukt frå Kina, han la òg toll på stål og aluminium frå allierte som EU-landa, Noreg og Canada.

Den nye proteksjonismen tok ikkje slutt da Trump gjekk av i 2020. Mange av tollsatsane vart haldne oppe under Biden, som òg heva tollen mykje på somme varer frå Kina. Kinesiske elbilar vart i år pålagde ein toll på heile 100 prosent i USA. I tillegg nytta Biden-regjeringa massive subsidiar for å stimulere amerikansk industri og teknologiutvikling. Grunngjevinga var ikkje lenger å sikre eller skape amerikanske arbeidsplassar. Det var heller ikkje berre eit svar på Kinas subsidiar av sin eigen industri. I USA handla tiltaka til Biden òg om strategiske omsyn og ei utvida forståing av nasjonal tryggleik.

Strategiske bilar

Kort sagt vil ikkje USA gjere seg avhengig av å importere framtidsretta teknologi som elbilar eller solcellepanel frå Kina, og Biden-regjeringa la i år til og med ein ekstratoll på heisekranar frå Kina – av strategiske omsyn: Kinesiske heisekranar i amerikanske hamner kan vere ein tryggingsrisiko. I tillegg har amerikanarane lagt ei rekke restriksjonar på kva typar avansert teknologi som kan eksporterast til Kina – ikkje berre frå USA, men òg frå andre land. Denne tenkinga gjer seg stadig meir gjeldande i Europa òg. Også EU har i år innført høg toll på elbilar frå Kina

Tryggings- og handelspolitikk har langt på veg smelta saman, og ideane frå 1990-talet om at frihandel var best for oss alle, ser ut til å vere gløymde. Når Trump i januar skal heve tollmurane mot verda, startar han på eit langt høgare nivå enn sist han vart president. Det må mange rundt i verda truleg betale dyrt for, meiner sosialøkonomen Kalle Moene.

– Skadeleg

– Eg er redd Trump startar nye handelskrigar. For verdas folk er proteksjonismen til rike land verre enn proteksjonismen til fattige land. Trump kan gjere stor skade, skriv Moene på e-post frå India. Han peikar på at dette òg gjeld andre proteksjonistiske leiarar, som den indiske statsministeren Narendra Modi.

Ei verd med fleire tollmurar og meir proteksjonisme blir ikkje berre litt fattigare. Det kan òg få fleire konsekvensar, skriv Kalle Moene.

– I tillegg kan ein få meir reaksjonære regime i ly av økonomisk isolasjonisme. Reaksjonane på verdskrisa i 1930 var ikkje berre progressive sosiale reformer, som i Noreg, Sverige og USA, men òg fascisme, autoritært styre og isolasjonisme. Historia gjentek seg ikkje heilt, men likevel er dette noko å hugse på.

– Jo mindre eit land er, jo meir avhengig er det av verdshandelen.

Kalle Moene, professor i økonomi ved UiO

Krig og fred

– Kva var rett og kva var feil i det optimistiske biletet frå 1990-talet, da globaliseringa skulle gje oss fred og velstand?

– Det var rett at land som er svært avhengige av kvarandre, ikkje så lett går til krig mot kvarandre, skriv Moene.

– Det er ikkje så lett å kapre økonomiske vinstar ved å krige mot eit land der den økonomiske aktiviteten krev ro, internasjonal handel og samarbeid. Du kan ikkje okkupere Silicon Valley og tru at du skal få heile profitten som blir skapt der. Spesialiserte, globaliserte land held derfor meir fred med kvarandre. Men det var feil å tru at det er slik mellom alle land som handlar med kvarandre.

– Ukraina har mykje handel med andre land. Men mange av verdiane i Ukraina kjem frå naturressursar som ikkje krev like mykje ro og samarbeid. Det var òg feil å tru at politisk overmot ikkje kan spele ei eiga rolle, sjølv i ein globalisert økonomi.

– Kva konsekvensar får det for Noreg om verdshandelen igjen blir delt opp i blokker?

– For Noreg og andre små land kan ei slik oppdeling av verda vere særs skadeleg. Jo mindre eit land er, jo meir avhengig er det av verdshandelen. Det er som kjent grenser for kor mykje aluminium vi kan nytte i Noreg, og vi treng produkt frå andre land. Verdien av Oljefondet kan òg bli påverka av restriksjonar på den internasjonale handelen. Noreg er avhengig av at verdsøkonomien fungerer, skriv Kalle Moene.

– Misforståing

Elisabeth Holvik, sjeføkonom i SpareBank 1 Gruppen, tek det for gjeve at stormaktskonfliktane kjem til å halde fram i 2025, og meiner dette vil påverke verdsøkonomien stadig meir. Ho ser ei slik utvikling som svært vanskeleg å unngå: Tryggleik og nasjonale omsyn har fått høgare prioritet enn før.

– Det blir enda fleire bedrifter som flyttar produksjonen heim eller til eit alliert land, og mange bedrifter i Europa vil òg flytte til USA på grunn av dei høge og ustabile energiprisane. Tryggleik og beredskap vil bli viktigare. Energi og andre varer er allereie blitt våpen i stormaktskonfliktane, seier Holvik.

– Det normale historisk sett er at det er krig og konflikt.

Elisabeth Holvik, sjeføkonom

Ho meiner tiåra med nedrusting og globalisering etter den kalde krigen var noko av eit historisk unnatak.

– Hovudproblemet var at vi gløymde historia. Det normale historisk sett er at det er krig og konflikt mellom ulike sivilisasjonar og religionar. Da muren fall og Sovjetunionen kollapsa, trudde folk i Vesten at alle ville bli som oss, berre vi handla med kvarandre og dei andre fekk sjå kor fint vi har det. Men det var ei undervurdering av konfliktane og skilnadene mellom sivilisasjonar.

Holvik peikar på Kina som døme.

– Den kinesiske sivilisasjonen har ei fleire tusen år lang samanhengande historie. Det var utruleg naivt at å tru at kinesarane skulle endre seg fundamentalt berre vi byrja å handle med dei. Noko liknande gjeld for Russland og Iran.

Nye tider

Det er slett ikkje gjeve at vi får ein ny epoke med friare handel og veksande tillit mellom stormaktene med det første, slik Holvik ser det.

– Noreg har tent svært godt på auka globalisering, og Kinas innmarsj i verdsøkonomien, som dreiv opp oljeprisen. Dette var òg perioden da vi gjorde om oljeformuen til ein finansformue. Men dei 30 første åra etter den kalde krigen var ein ganske kort periode. I den perioden var mange i Vesten naive. Vi bygde ned forsvaret, reduserte innovasjonskrafta og svekte energiforsyninga.

Holvik trur Europa no har kome til same erkjenning som amerikanarane gjorde nokre år tidlegare: Utflagginga av industri til Kina svekte både produksjonen og nyskapinga på heimebane.

– No må også europearane tenke strategisk i handelspolitikken, satse på innovasjon og styrke konkurranseevna si, slik den tidlegare sentralbanksjefen Mario Draghi slo fast tidlegare i år. Det nyttar ikkje å tenke at alle i verda eigentleg vil bli som oss.

– «Med USAs hegemoni på hell frykter vi en todeling av verden med en vestlig, demokratisk sfære og en kinesisk dominert sfære. Det kan gi en verden der makten rår og den regelstyrte verden er truet», skreiv du i Dagens Næringsliv i 2020. Er vi der no?

– Ja, for alle praktiske føremål er vi der.