Frå Berlin kjem meldinga om at Stasi har vunne mot datamaskinane. Nesten tre tiår etter at muren vart broten ned, syner det seg at dei hektiske siste vekene med frenetisk dokumentmakulering i det austtyske Ministeriet for tryggleik (MfS) held fram med å kasta skuggar over det demokratiske Tyskland. Sjølv datamaskinane må no gje tapt for Stasi.

For det syner seg no at datamaskinane ikkje maktar å setje saman sundrivne dokument slik ein trudde. Det inste av Stasis overvakingsmateriale vert liggjande som arkeologiske godbitar for neste generasjon. Her er historia:

Leit ikkje på maskinar

Stasi-hovudkvarteret i Normannenstrasse i Aust-Berlin er eit digert kompleks av kontor, avhøyrsrom og celler i ein eigen bydel – i dag antistalinistisk museum etter at tidlegare fangar hadde sytt for å ta vare på bygningane etter DDRs fall i 1990. Dei storma huset i januar 1990. Reis dit og sjå historia i bilete på veggane. Den einaste staden du kan sjå Stasi-kontor urørte frå DDR-tida, er i Leipzig. Der rakk ikkje Stasi-folka å øydeleggja noko – dei vart overraska av rasande DDR-borgarar.

I Normannenstrasse kan du sjå Lenins dødsmaske på skrivebordet til tryggleiksminister Erich Mielke. Han var mannen som måtte dømast for eit mord han hadde gjort som ungkommunistisk aktivist i Weimar-republikken – tysk lov kunne ikkje døma han for brotsverk gjorde som minister i ein anerkjend stat, DDR.

Mielke stolte ikkje på datamaskinen, som så vidt var komen i tenestetida hans. Difor kan du sjå trommel på trommel av grønfarga stål som inneheld detaljopplysingar om tusen på tusen av DDR-borgarar. Informasjonen ligg på holkort og vart samla inn av dei «uformelle» medarbeidarane (såkalla «IM») – orwellsk for spionar – som rapporterte frå arbeidsplassar, organisasjonar og til og med familiar over heile landet. 6,5 millionar menneske av eit folk på 17,8 millionar vart engasjerte som spionar med regelbunden leveringsplikt. Langt meir omfattande enn Gestapo i Nazi-Tyskland. Storebror i praksis.

Klassisk er soga om kona som ville vite kva Stasi hadde på henne, ei aktiv kvinne i kyrkjekampen. Ho oppdaga lange leveransar frå ektemannen om det intime livet deira. Ho braut saman og spydde. Dei er no skilde. Dette syner kor opprivande for alt moralsk samhald spioneriet var.

James Bond i røynda

I Normannenstrasse kan du òg sjå bildører med skjulte kamera, trerøter med holrom for overlevering av dokument og filmar, nellikblomar med kamera bak og paraplyar med giftspiss. Eg har vore der sjølv, som gjest hjå den førre direktøren Klaus-Dietmar Hencke. James Bond frå røyndomen, men utan glamouren. Berre trist å sjå kva menneskeleg intelligens kan brukast til av undertrykking.

Og avhøyrsromma som alle som har sett filmen De andres liv, vil grøsse av. Stolar med hol i, slik at lukta frå fangar kan takast vare på og brukast av hundane som vert sette etter deg. Eg såg klutane med lukt teken frå slike stolar, stappa ned i glaskrukker på rad og rekke og grundig merkte.

Det var presten Joachim Gauck, den førre forbundspresidenten i Tyskland, som sytte for at desse arkiva vart tekne vare på – derav namnet «die Gauck Behörde». No er arkiva i krise.

Minne om dyster epoke

Normannenstrasse og fengselet Hohenschönhausen i Nord-Berlin er eit fascinerande minnesmerke over ein dyster epoke i tysk historie. Send alle revolusjonsromantikarar dit. Eit monument over eit diktatur som brukte enorme summar på å spionera på eige folk, ofte nære familiemedlemmer. Eit tyranni som ikkje veik attende for å drepa folk som freista flykta, og som ofte lét dei liggja og blø i hel ved muren. Som særleg freista å svekkja kyrkjene, som var samlingsstad for motstandarane av regimet.

Dette var styret som mange norske venstresosialistar var altfor ukritiske til, der dei var med på konferansar om DDR som eit fredeleg og barnehagevennleg regime som skulle byggja sosialismen på tysk grunn. Austersjøen som «fredens hav» var eit slagord som gjorde inntrykk på desse reisande.

Desperat øydelegging

Hausten 1989 skjøna Stasi-folka, som den dag i dag ikkje syner mykje anger, at tida heldt på å renna ut for dei. Makuleringsmaskinane gjekk døgnet rundt, men dei gjekk varme. Då sette Stasi-folka i gang med å riva sund belastande dokument for hand.

Eg har sett døme på det sjølv: ein dosent i engelsk i Rostock, trur eg det var, vart innrapportert for å ha kome med ironiske merknader om Erich Honecker i ei førelesing. Rapporten hadde til formål å gje han ei åtvaring. Rapporten var sundriven, men sett saman av disiplinerte hender.

Stasi-folka lét etter seg 16.000 sekkar med øydelagde dokument i strimlar som måtte rekonstruerast. Sekkane inneheldt 600 millionar strimlar frå om lag 45 millionar sider. To fotballbaner fulle av sekkar!

Rekonstruksjon

Gauck-arkiva fekk meir enn 80 millionar norske kroner for å rekonstruera dokumenta slik at folk som meinte seg overvaka, kunne sjå kva det hemmelege politiet hadde på dei – og ikkje minst kven som sende inn informasjonen. Fleire tyske politikarar vart sende ut i kulda ettersom det synte seg at dei hadde samarbeidd med Stasi.

Fyrst starta arbeidet med rekonstruksjon av dokumenta for hand. Så kom dataprogrammet ePuzzler som kunne skanna og rekonstruere skrift på dokument ikkje større enn eit fingerbøl. Ti år etter at det vart introdusert, har dei no gjeve opp.

Grunnen er mellom anna at dokument som er bretta, ikkje så lett lèt seg lesa. Dei må leggjast til for hand, og det er særs arbeidsintensivt. Sidan ePuzzler starta i 2013, har programmet limt saman 91.000 sider. Med det tempoet vil det ta 400 år å rekonstruere heile arkivet.

Til London Times seier Roland Jahn, sjef for programmet, at dei tekniske problema er for store. Han meiner Stasi lukkast med å utsletta ca. 40 prosent av arkiva sine i dei hektiske haustvekene i 1989.

Forhandlingar er i gang for å finna ei nytt program, men det er mogleg at arbeidet må gjerast for hand att. Sidan 1990 er ca. 500 sekkar med papir blitt rekonstruerte. Det er 1,6 millionar sider.

I dokumenthaugane er det funne interessant informasjon om det austtyske dopingprogrammet som gjorde DDR til ein stor sportsnasjon – på gift. (No har Russland teke over den rolla.) Og kunnskap om RAF-terroristen Silke Maier-Witt som vart gjeven ny identitet i DDR etter at ho flykta dit etter eit bankran i Zürich der ein mann vart skoten.

Kvifor ikkje la norske skuleelevar som reiser med dei kvite bussane til Nazi-regimets minnesmerke, stogga ved Normannenstrasse, der dei kan læra noko om kva det raude og det brune diktaturet hadde til felles?

Men enno vil det ta tid før dei som kjende seg overvaka, kan få syn for segn om kven som spionerte på dei og kvifor. Oppgjeret må venta.

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap og fast skribent i
Dag og Tid.