I byrjinga av juni feira vi eit storslått nasjonaljubileum på Moster. I dei mange festtalane var «menneskeverd» og «det kristne menneskesynet» eit hovudspor. I den kristne tradisjonen hadde mennesket verdi fordi kvart menneske var eit avbilete av Gud.

No har vi lært at det frøet som vart sådd på Moster, blømde fram gjennom hundreåra og etter kvart gav alle menneske verdi og like rettar. Det er noko å vere stolt over, og det er vel verdt å feire. For i dag er likeverd og menneskeverd sentrale verdiar i samfunnet vårt. Vi finn dei til dømes fremst i skulens føremålsparagraf, der vi også finn nestekjærleik, åndsfridom, tilgjeving og solidaritet. Her er verdiane ikkje lenger forankra i kristne forteljingar, men i ideen om menneskerettane.

Omskrivinga av dei kristne førestillingane til sekulære verdiar er ikkje noko nytt, men ein prosess som har gått føre seg sidan opplysningstida. På Moster viste kronprinsen til forteljinga om mennesket skapt i Guds bilete før han avslutta med «mangfald». Statsministeren erklærte trua på det kristne menneskeverdet før han avslutta sine politiske poeng med klimakamp, mangfald og det store, inkluderande, norske «vi». Som venta, altså.

Samstundes kan vi spørje: Kva skjer når dei kristne impulsane, som vart sådde på Moster, vert omsette til moderne, sekulariserte verdiar? Kan det tenkast at noko vert borte i denne prosessen, og i tilfelle kva? Eg meiner dette er ein viktig refleksjon. Men først: Kva tradisjon stod menneskeverdet i då kristenretten vart vedteken på Moster?

Eit viktig utgangspunkt er at menneskets verdi ikkje er nokon sjølvsagd idé. Vi finn han ikkje i antikkens romerske kultur, der slaveri og drap av spedbarn var ein føresetnad for samfunnsmaskineriet, og vi finn han ikkje i det norrøne vikingsamfunnet, der ætt og ære sette verdi på menneska, og der trælevesenet var på sitt høgdepunkt på 1000-talet.

«Menneskeverd treng ei grunngjeving, og det treng også ei retning.»

Men med kristendommen kom ein ny tanke inn i kulturen, nemleg at mennesket ikkje kunne kjøpast eller seljast for pengar. Mennesket hadde ikkje ein omsetteleg verdi som andre varer. Slik argumenterte til dømes kyrkjefaderen Gregor av Nyssa på slutten av 300-talet, då han gjekk imot datidas slavehandel i Kappadokia i dagens Tyrkia.

Slaveri var gale fordi alle menneske har Guds verdi, forklarer Gregor. Det kjem av at alle menneske er skapte i Guds bilete, og ein kan ikkje kjøpe Guds bilete for pengar: «Når eit menneske vert bode fram for sal, er det som om det er Gud sjølv som er på auksjon.»

Søstera til Gregor, Makrina, tråla søppeldungen etter jentebarn som var kasta for å døy. Klostera vart fylte av foreldrelause barn som vart fostra opp av kristne munkar og nonner. Verdien gav også livsrett.

Då kristendommen kom til Noreg, forbaud Olav Haraldsson å sette barn ut i skogen. Forbodet streid mot all fornuft i eit samfunn med knappe ressursar. Då vart menneskeverdet, i tydinga livsrett, eit frø som vart sådd med kristenretten, der det stod: «kvart barn skal alast upp, som vert født i landet vårt».

Dei skulle ikkje settast ut, men takast med til kyrkja for å verte døypte. Dette prinsippet om menneskets ukrenkelege verdi i kraft av å vere menneske, vert ofte peika på i dag. Det var slik både kronprinsen og statsministeren brukte det i talane sine – og slik også eg sjølv har nytta det til dømes i debattar om abort og eutanasi.

Men går vi til den kristne tradisjonen, er dette meir enn eit abstrakt prinsipp som gjev mennesket ein blankoverdi. Mennesket hadde verdi fordi kvart menneske var eit avbilete av Gud. Gud sjølv verdsette menneska så høgt at han ofra sonen sin for å frelse dei. Og Jesus skulle ikkje berre fødast i ein stall, men òg i hjartet til kvart einaste menneske.

Difor, når Makrina leita etter menneskebarn på søppeldungen, var det Kristus sjølv ho leita etter. Då kristenretten forbaud folk å sette ut barn, var det til sist fordi barnet var Guds bilete. Det hadde Guds eige stempel.

Om vi les preiker frå mellomalderen og ser korleis den nye kristentrua vart forklart for folket, ser vi at tanken om mennesket som Guds bilete er kjernen i det nye menneskesynet. Det inneber at alt du gjer mot nesten din, det gjer du mot Kristus sjølv.

I gammalnorsk homiliebok, frå 1200-talet, vart det til dømes forklart slik når det gjaldt dei fattige: «Gje dei fattige å ete når du har gjestebod, og du gjev Kristus [å ete] med dei.»

I preikene finn vi også førestillinga om dommedag der Jesus, som ein gjetar, skil sauene frå geitene på bakgrunn av gjerningane deira: «Kom hit, de som er velsigna av Far min, og ta i arv det riket som er gjort i stand til dykk frå verda vart grunnlagd. For eg var svolten, og de gav meg mat; eg var tørst, og de gav meg drikke; eg var framand, og de tok imot meg; eg var naken, og de kledde meg; eg var sjuk, og de såg til meg; eg var i fengsel, og de vitja meg.»

Dei frelste som vert kalla inn til herlegdommen, skjønar ingenting, men spør kva tid dei har sett Herren svolten eller tørst eller naken eller sjuk eller i fengsel? Jesus svarar: «Alt de gjorde mot dei ulukkelege og dei fattige, det gjorde de mot meg.»

Desse gjerningane, å mette dei svoltne, gje dei tørste drikke, dei nakne klede, ta imot dei framande, pleie dei sjuke, vitje fangar og – i tillegg – gravleggje dei daude, vart i mellomalderen kalla dei sju miskunnsgjerningane. Dei syner det kristne menneskesynet i praksis, nemleg miskunn. Men miskunn og nestekjærleik vart utleidd av eit spesifikt syn på mennesket, nemleg at menneska – dei du øver miskunn mot – er Guds bilete, lik Kristus sjølv. Nestekjærleik var ikkje ei naturleg haldning i kulturen, slik til dømes slaveri og trælevesen hadde vore.

Omsorga for dei fattige vart institusjonalisert gjennom tiandeordninga: «Dersom du ikkje gjev tiande, er du skuldig i at dei fattige døyr sveltedauden», les vi i homilieboka. Og kyrkja oppretta hospital for å pleie dei sjuke, fattige og pilegrimar.

Denne omsorga for dei fattige og svoltne, dei sjuke, trengande og daude, vart ikkje mindre med reformasjonen på 1500-talet. Sjølv om det var trua aleine som frelste, slik reformatorane formulerte det på tabloid vis, var det berre ved fruktene av trua ein kunne verte kjent att på dommedag. Ein kristen skulle ikkje sjå dei fattige «i dei fillete kleda deira eller i deira lekamlege usseldom, men etter det biletet som dei var skapte etter. Ja, som vår Herre Jesu Kristi eigne lemmer», finn eg i ei preike frå 1500-talet.

Sjølv om omsorga for dei trengande framleis var motivert av den kristne plikta overfor mennesket skapt i Guds bilete, vart det no, med reformasjonen, samstundes ei ny arbeidsdeling. Det som før var omsorgsoppgåver for kyrkja og klostera, vart no kongens oppgåver. Miskunn vart gradvis institusjonalisert med fattigomsorg og sjukehus i regi av den kristne staten.

Dersom eg no gjer eit langt steg fram mot vår eiga tid, vert det nærliggande å spørje: Kva skjer når staten får ein ny motivasjon, med andre ord når staten ikkje lenger kan vise til eit kristna syn på mennesket som Guds bilete? Eller når folk flest ikkje veit kvifor vi gjev mennesket verdi?

Her vil dei fleste seie at eg uroar meg unødig. For fram mot vår tid har førestillinga om menneskets verdi som ein universell idé vakse fram. No er det menneskerettane som er forankringa for menneskeverdet. Ideen, som visseleg er fostra gjennom heile den kristne tradisjonen, har vorte sekularisert. Menneskeverd er ikkje lenger forankra i at mennesket er skapt i Guds bilete, men i mennesket sitt eigenverd som noko sjølvsagt.

Men er det eigentleg så sjølvsagt? Eit blikk på historia, slik som Moster-jubileet kan gje, tyder på at det ikkje er det. Historia syner oss at menneskeverdet er ein idé som kjem frå ein stad, og som treng ei grunngjeving.

Menneskeverdet treng ei grunngjeving, og det treng også ei retning. For sjølv om den sekulariserte versjonen av menneskeverdet framleis vert forstått som retten til liv og omsorg (ein rett som sant nok stadig vert utfordra i vår tid), var dette noko som vart borte på vegen. Den kristne førestillinga om mennesket som Guds bilete handlar ikkje berre om ein verdi mennesket har og er, men om noko mennesket skal verte.

I skapingssoga vert dette uttrykt ved at mennesket er skapt i Guds bilete, for å likne på han. Mennesket er kalla til å verte lik Gud, som ei foredling. Dette er verdien som Gregor av Nyssa snakka om, og som mennesket er krona med, ifølgje den kristne tradisjonen. Det kan ikkje skiljast frå livsretten. Men det er også ei retning det er fullt mogleg å misse, både for den enkelte og i kulturen. Vi snakkar om menneskets verdi, men kor snakkar vi om menneskets foredling i dag?

Dette er verdt å ta med seg frå jubileet på Moster og i møte med vår eiga tid. For synet på mennesket i vår kultur er ikkje statisk, men stadig i endring. Ja, kva er eit menneske eigentleg når det berre består av utskiftbart arvemateriale og er styrt av algoritmar?

Heile universet kan forklarast som ein einaste stor datastraum, og sjølv mennesket er ikkje anna enn ein biokjemisk algoritme. Det nye menneskesynet vert forma av ny teknologi, og etikken som passar til, er utilitarismen. Vi ser det til dømes stadig i debattar der yttergrensene for mennesket er i sentrum, no nyleg i debatten om abortgrensa. Her vert liding vekta mot velvære, og her har ikkje mennesket nokon absolutt, men ein pragmatisk verdi. Det er i tråd med fornufta, og det kan – gjennom vår tids auge – også framstå miskunnsamt. Men det er eit nytt menneskesyn som er i ferd med å utfalde seg, og kva konsekvensane vert, veit vi ikkje. Her er det altså ikkje den sekulariserte kristendommen til moderne humanetikarar eg fryktar, men det som kjem etter.

Er det – i eit sekularisert samfunn som vårt – mogleg å hauste fruktene av den kristne tradisjonen og samstundes lausrive seg frå røtene? Spørsmålet er viktig, for menneskeverdet er ikkje så sjølvsagt som vi trur.

Eivor Andersen Oftestad er professor i kristendomshistorie ved Høgskulen i Innlandet og fast skribent i Dag og Tid.