Kina

Gustav Gillund

gillundg@live.no

Virusangsten har atter ein gong teke grep om Beijing. Roadtrippen til austkysten fall ikkje lenger i smak hos autoritetane i provinsane eg hadde planlagt å besøkje. Eg er ikkje like fastlåst som under førre koronautbrot og har teke til å utforske kafeane som enno held ope i Aust-Beijing.

Eg kom då over ei diktsamling skriven av folk ein ikkje høyrer så mykje frå. Ifølgje utgjevaren av boka skriv såkalla «gongren», altså arbeidarar i låglønte yrke, enkle, men meiningsfulle dikt. Då eg prøver å tyde dei og gje dei norsk omsetjing, synest eg ikkje dei er enkle i det heile teke. Dikta av gruvearbeidaren Chen Nianxi gjer inntrykk.

Kven har lese dikta mine?

Kven har høyrt svolten min?

Folk, som snødekt jord.

Me er dei bortgløymde sporvane.

Deira kvitleik gjer oss svarte.

Deira rikdom gjer oss einsame.

Eit hòl i bakken

Chen reiste heimanfrå i 20-åra for å finne arbeid i ei kolgruve. Storparten av 20-, 30- og 40-åra sine brukte han i eit hòl i bakken. Eit hòl nokre gonger så stort at store boremaskiner kom gjennom, nokre gonger så lite at berre krokrygga arbeidarar greidde å smette inn. Frå statistikk om gruvearbeidarar i Kina kan ein lese at han i gjennomsnitt oppheldt seg mellom 11 og 12 timar kvar dag i gruva. Frå soloppgang til solnedgang henta han ut svart kol frå fjellet, kol som blei brukt til å halde i gang motoren til den stadig akselererande kinesiske vekstmaskina. Løna han fekk, blei brukt til å fylle eigen risbolle, og kanskje ein pakke sigarettar. Resten sende han tusenvis av mil bort til landsbyen der borna hans, som han får sjå ein eller to gonger i året om han er heldig, bruker pengane til å finansiere eiga utdanning. Lykkast dei, kan dei dra faren opp av hòlet i fjellet og kome vekk frå livet som «bortgløymde sporvar».

Eg står opp tidleg.

Hovudet gjer vondt,

kjennest som om det har sprokke i to.

Det er ikkje jarnet si skuld.

Det er nervane mine som har blitt gamle

og fælt svake.

Det har lenge eksistert ein del kontroversar rundt gruvedrift i Kina. I 2010 tok Jiang Nengjie med seg eit filmkamera og følgde ein gjeng gruvearbeidarar i Guangxi. Han heldt fram med å filme heilt til 2018, då materialet blei sveisa saman til dokumentaren Gruvearbeidarar, hestepassaren og pneumokoniose. Filmen blei publisert gratis gjennom ei rekkje fildelingsplattformer på kinesisk internett. I etterkant tok mange av selskapa filmen vekk av frykt for sensur. Han inneheldt nemleg ein del kvasse replikkar frå gruvearbeidarane, retta mot styresmaktene.

Dokumentaren blei derimot godt motteken av Baidu, eit av dei største og mest innverknadsrike internettselskapa i Kina. Dei tok til å dele filmen på si eiga plattform og oppmoda andre uavhengige filmskaparar til å gjere det same. Slik gjev nytt håp til dei mange talentfulle, uavhengige kunstnarane på fastlandet, som elles ikkje møter stort anna enn sterk motvind. Det har òg skapt meir merksemd omkring Jiangs dokumentar enn budsjettet på eit par hundre kroner kanskje skulle tilseie.

Konfliktsky foreining

«Hadde dei ikkje dekt over det, ville mange av dei lokale kadrane mista jobben», fortel ein av gruvearbeidarane til filmskaparen medan han ber ein raud handlepose med det han kallar «falskt sprengstoff» opp langs fjellsida. Det dei lokale kadrane dekte over, var ei gruveulykke på grunn av nettopp det sprengstoffet han ber med seg. Det inneheld ei gift som får folk til å «døy som fluger». Det dårlege sprengstoffet er resultat av ei stygg blanding av mislukka statleg regulering og profittkåte gruveeigarar. Det gjer det vanskeleg å drive lovleg og å skaffe seg skikkeleg sprengstoff.

Risikoen for ulykker var nok sett på som ein liten pris for ein relativt stor gevinst. For mange arbeidarar kom derimot ikkje heile rekninga før fleire år etter at dei drog ned frå fjellet. Pakksekkene på hesten blir fylte med tung stein, og Gruvearbeidarar, hestepassaren og pneumokoniose tek oss med i tredje del av filmen, og den avsluttande delen av gruveprosessen: pneumokoniose.

«Dei døydde heile gjengen, utanom kokken, for han drog ikkje ned i gruvene», seier Zhao Pinfeng, den siste overlevande i eit lokalt arbeidslag, i eit intervju med filmskaparen. Han er 50 år, risbonde, har to born og ei hjerneskadd kone som greier å bere tunge kassar med ris, flire og gråte. Mangelen på vern i gruvene har ført til at lungesjukdomen pneumokoniose har teke livet av store delar av dei arbeidsdyktige i landsbyen der Zhao Pinfeng bur. Dei som er ramma av pneumokoniose, klarar ikkje mange trappetrinna før dei fell om av mangel på oksygen. Det har ført til eit hardt økonomisk press på familiane. Søner og døtrer som eigentleg skulle vore på skulen, må vere igjen og tene pengar for å brødfø familien.

Mot slutten 2010 begynte arbeidsvilkåra for gruvearbeidarar å endre seg, og ein kunne sjå ein nedgang i dødsfalla. Huyang Yi, talsmann for den statlege administrasjonen for arbeidstryggleik, vedgjekk i 2010 at kinesisk gruvedrift likevel heldt fram med å vere den dødelegaste i verda. Dette var før styresmaktene sette av 10 milliardar yuan ekstra til tryggleikstiltak. I dag har tryggleiken blitt mykje betre. Ein million tonn kinesisk kol kostar i dag i gjennomsnitt berre litt under 0,2 menneskeliv.

Kina har eit solid juridisk rammeverk som skal verne arbeidarar mot arbeidsgivarar som ofte prøver å utnytte dei. I alle fall på papiret. Dei lokale statlege administrasjonane gjer derimot ikkje særleg mykje for å etterleve desse lovene. Ein kan prøve å organisere seg, men då kjem ein ikkje unna Den allkinesiske fagforeiningsføderasjonen (ACFT), ei slags partikontrollert altomfattande arbeidstakarforeining som alle lovlege arbeidstakarforeiningar og liknande organisasjonar i Kina skal vere underlagde. Dette har skapt eit komplekst og ineffektivt hierarkisk system. I moderne tid har i tillegg det politiske partiet som styrer organiseringa av ACFT vist seg villig til å prioritere harmoni og stabilitet meir enn ideologisk truskap. Det har gjort arbeidsforeiningar i Kina uvanleg konfliktskye. Resultatet er ein ubalanse mellom arbeidsgjevar og arbeidstakar som eg trur ville fått Mao sjølv til å rive seg i månekransen.

Ein anna verd

Medan dei lokale styresmaktene sender den daglege treminuttars propagandatalen sin over høgtalarane i byen, med lovnader om auka effektivitet i kampen mot fattigdom, sit Zhao Pinfeng saman med fem andre tungpusta kollegaer og drikk te. Dei klagar over korrupsjon, mangel på lovregulert kompensasjon for dyre sjukehusbesøk, og journalistar som ikkje tør å representere dei i media. Dei kjenner seg gløymde og snytte. Dokumentarfilmar som Gruvearbeidarar, hestepassaren og pneumokoniose og dikta av Chen Nianxi er ein sjeldan sjanse til å bli sett og høyrd. Samstundes opnar det òg eit unikt vindauge inn til ei verd som velståande unge kinesarar i rike storbyar blir meir og meir distanserte frå.

Sidan 70-åra har 850 millionar kinesarar blitt hjelpte ut av ekstrem fattigdom. Samstundes har Kina gått frå å vere ein uvanleg egalitær stat til å bli eit samfunn prega av store forskjellar og klasseskilje. Folk på landsbygda, som svarar til 42 prosent av befolkninga, tener berre ein tredjedel av løna til dei resterande 58 prosentane som bur i byar. Gjennom strenge innvandringslover har byfolket ikkje berre sikra seg relativt høge løningar, men i praksis hindra arbeidarar frå landsbygda i å nyte dei same velferdsordningane i alt frå utdanning til helse.

Marknadsreformer og auka deltaking i internasjonal handel har vist vegen ut av fattigdomstunellen for mange kinesarar. Folk som gruvearbeidarane i Jiangs dokumentar blei derimot berre viste lyset i enden, dei kom seg liksom aldri heilt ut for å nyte sin del av kaka. Kanskje er det hòlet dei har grave seg, som er for djupt.

Dei store sosiale ulikskapane kommuniststaten står framføre, kjem ikkje berre til å gå utover dei med låg sosioøkonomisk status, men kan øydeleggje mange av ambisjonane til dei på toppen. Made in China 2025 har som mål å gjere Kina til ein produsent og oppfinnar av dyre, høgteknologiske produkt, og kvitte seg med merkelappen som leiketøysfabrikk for verda for godt. Eit usannsynleg mål om halvparten av befolkninga slit med fattigdom, dårleg tilgang på kvalitetsutdanning og mangel på eit fungerande sosialt tryggleiksnett.

Det var eit år ein hest døydde.

Vi kokte både kjøt og bein.

Drakk vin og gomla hestekjøt.

Andre hestar stod ved sida av og såg på.

Dei sa ingenting.

Såg gjennom oss klart og tydleg.

Vi såg ikkje noko i dei.

Gustav Gillund studerer ved Peking University i Beijing.