Sakprosa

Finn Olstad:

Hvordan havnet vi her? En historie om det moderne Norge

Dreyer

Tida vi lever i, er paradoksalt prega av både omfattande semje og uforsonleg konflikt. Truleg har norske parti og nyhendemedium aldri vore så samstemde og einskaplege som i dag når det gjeld saker og ideologiar. Det er ikkje avgjerande skilnader mellom høgre og venstre i politikken, og media skil seg frå kvarandre meir i stil enn i sak.

Men til ei slik dominerande og einsarta overflate høyrer sjølvsagt ein opposisjon eller reaksjon, som ein finn i marginale og sosiale medium, men opposisjonen vert i regelen stempla som høgreradikal.

Hvordan havnet vi her? er den talande tittelen på den siste boka til historikaren Finn Olstad, med En historie om det moderne Norge som undertittel. Ja, korleis hamna vi i ein kulturell, økonomisk og politisk situasjon som ligg så langt borte frå det sosialdemokratiske Noreg, som for berre ein dryg generasjon sidan stod føre oss som ein del av identiteten vår?

Eit radialt brot

Som Olstad skriv, har det kome inn eit radikalt brot i den norske historia, som heilt inn i 1970-åra vart oppfatta som ei historie om triumfen til den folkelege nasjonalismen og det moderate sosialdemokratiet. Då dei sosialistiske utopiane grunnstøytte i åtti- og nittiåra, vart sosialdemokratiet langt på veg bytt ut med nyliberalisme.

I Olstads forteljing kjem dramatikken i dette brotet særleg klårt fram fordi forteljinga startar lett kjenneleg med historia om den norske nasjonalismen på 1800-talet, nett som i ei gamal skulebok. Det er som å lese Sverre Steen eller Berge Furre.

Vi får attersyn med framvoksteren av det moderne Noreg, med industrireising og røysterett, kvinne- og arbeidarrørsler, velstand og velferd, avbrote og forsterka av den tyske okkupasjonen, femti- og sekstiåras lukkelege sosialdemokrati med bil og vaskemaskin og utdanning og trygd til alle i ein godt samansveisa folkeheim med landsfedrar og landsmødrer og oljefunna på toppen, verna av Nato og USA, og berre taterar, samar og kommunistar utanfor, men dei var så få, og ein hadde store ressursar til å fornorska dei.

Kva kunne gå gale? Korleis hamna vi her?

Tre revolusjonar

Ein kunne seia at denne utviklinga av ein stat som tek vare på alle med trygd og pensjon, barnehagar og utdanning og sjukehus, har liner bakover til framstegstenkinga på 1700- og 1800-talet. Men velferdsstaten og velferdssamfunnet innebar så stor økonomisk framgang og så mykje sosial tryggleik at Olstad vel å kalla det for ein «første revolusjon».

Som etterkrigstida skrid fram, vert livsvilkåra grunnleggjande endra for alle menneske i landet, og dette banar vegen for fleire revolusjonar: ein radikal individualisme som aldri tidlegare har vore så utbreidd, og – som ein del av denne individualismen – den andre bølgja av kvinnefrigjeringa, og til slutt ein tredje revolusjon med masseinnvandringa frå ikkje-vestlege land. Til saman skapar desse tre revolusjonane eit heilt nytt Noreg.

Olstad er ikkje motstandar av nokon av desse revolusjonane. Korleis skulle han eller nokon kunne vera det? Ein kunne like gjerne vera motstandar av tida som går. Men om han skriv lågmælt, hindrar ikkje det han i å analysera utviklinga, som ikkje utan vidare borgar for ei lys framtid for landet.

Sekulariseringa, individualismen og kvinnefrigjeringa, der Noreg har gått i front, går dårleg saman med stor innvandring med veksande miljø som kulturelt står for heilt andre verdiar, slik at det nasjonale fellesskapet vert erstatta av ein «fleirkultur» som ikkje berre er berikande, men dreg med seg sosial innkapsling og utanforskap, konflikt og konfrontasjon, til og med kanskje tap av oppnådde fridomar.

Globale utopiar

Men den kritiske analysen i boka vert verkeleg sett inn i vurderinga av den grunnleggjande nye ideologien som har vakse fram i landet i tida frå nittiåra til i dag, og som Olstad kallar «de globale utopier».

På same viset som den sosialistiske utopien under Gerhardsen forvitra til pragmatisk sosialdemokrati og så braut saman til nyliberalisme i åtti- og nittiåra, braut den nyliberale utopien om globalisme saman gjennom byråkratiseringa av det politiske demokratiet, framvoksteren av populistisk opprør mot elitane, pandemiens restriksjonar og krigen i Ukraina.

Slik Olstad legg det fram, skjedde skiftet frå sosialistisk utopi til nyliberal global utopi i forma av eit skifte i klassesamfunnet. Klasseskiljet vart ikkje borte, men skifta karakter. Medan skiljet i førre hundreåret i hovudsak gjekk etter kven som eigde kapitalen og produksjonsmidla, går skiljet etter 2000 meir etter kven som sit med definisjonsmakta i samfunnet og rår over kva vi skal sjå som rett og gale, godt og dårleg.

I marxistisk terminologi kunne ein seia av «overbygningen» i ei viss meining er vorten «basis». Skiljet mellom borgarskap og arbeidarklasse har vorte erstatta av skiljet mellom elite og masse.

Her nytter Olstad mellom anna David Goodharts The Road to Somewhere, som ser hovudmotsetjinga i samtida mellom verdsborgarar («anywheres») og dei meir lokalt forankra («somewheres»). Men desse gruppene vert like mykje forma av verdiane sine som av den sosiale klassebakgrunnen sin. Den sosialt dominerande gruppa er gjerne høgt utdanna, med yrke som gjer dei mobile, og dei kjenner seg mentalt heime i heile verda.

Dei utgjer eit klårt mindretal, men dominerer utdanningsinstitusjonane, politikken og media, kort sagt «den ålmenne meininga», på nær sagt alle område. Det store fleirtalet er meir knytte til heimstad og nasjon. Dei er mindre mobile og meir avhengige av bestemte arbeidsplassar og ein stabil sosial situasjon.

Verdimessig er dette fleirtalet meir knytt til tradisjonelle verdiar, men må leva i ein kulturell, politisk og mediemessig situasjon der desse verdiane – og dermed deira eigne interesser – ikkje har gode talerøyr i samfunnet.

Eliten mot folket

Slik Olstad legg det fram, har denne situasjonen ført til at samfunnsmajoriteten i røynda opplever ei kulturell undertrykking som tilsvarar undertrykkinga av den gamle arbeidarklassen. Eit døme på dette er korleis samfunnselitane tapte folkerøystingane om medlemskap i EU, men vann fram ved å nytta EØS til å gjennomføra det meste av det folk hadde røysta ned.

Same tendensen ser ein i fleire sentrale saker, til dømes det grøne skiftet, der det knapt er usemje i elitane, medan fleire er mot enn for vindkraft etter ei nyleg måling.

Splittinga i elite og folk er såleis, slik eg les Olstad, eit demokratisk forfall – eit tilbakesteg i høve til ein partisituasjon der folkerørslene i langt høgare grad nådde inn i partia og opp til avgjerslene. No er partia sjølve blitt ein del av eliten, og dette gjeld også dei venstreorienterte partia, for eliten er venstreorientert.

Havarerte fantastar

Eg veit ikkje om Olstad i eitt og alt ville skrive under på denne lesinga av Hvordan havnet vi her?. Men boka hans er eit både lettlese og sakleg tungt innspel til ei sårt tiltrengd innsikt i skilnaden mellom fakta og ideologi. Sosialistane trudde ikkje at dei var ideologisk forblinda utopistar, dei såg seg sjølve som vitskapleg orienterte realistar.

Då nyliberalarane dukka opp med kritikk av sosialistane, framstod dei sistnemnde brått som havarerte fantastar. Den romantiske utopien i nittiåra om ei grenselaus verd av frihandel, fred, folkevandring og fleirkultur og rikdom for alle framstår i dag som ei ny luftspegling som mange enno forvekslar med røynda, fordi den venstreliberale eliten som rår over utsjånaden til røynda, på sitt vis er like ideologisk forblinda som kommunistane og sosialistane i fortida.

Men kvar går vi herifrå? Hos Olstad finn vi ei from von om at den gamle norske nasjonalismen, som historisk har vore den underlegne sitt sjølvforsvar mot elitære overmakter, kanskje, men berre kanskje, og litt bortanfor horisonten, kan verta reaktivert som ein reiskap mot dei uheldige følgjene av dei globale utopiane.

Men boka sluttar med den meir pessimistiske stadfestinga av at «det blir interessante tider». Som vi veit, er «interessante tider» noko ein ønskjer for fiendane sine.

Finn Olstads Hvordan havnet vi her? ligg nær tenkjemåten hos populistiske sosialistar som til dømes Ottar Brox. Ein vert aldri i tvil om forfattarens røter i den folkelege sosialismen som i så stor mon forma det sosialdemokratiske og harmoniske Noreg som i dei siste tiåra har fått utviska stadig fleire av trekka sine.

Analysen hans av dei progressive globalistiske utopiane som dominerer verdsbiletet til dei kulturelle og akademiske, politiske og økonomiske, religiøse og journalistiske elitane, kan gi tilgang til å skjøna og ikkje berre fordøma bylgjene av populisme som skyl over den vestlege verda.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.