Svein Gjerdåker

svein@dagogtid.no

– Eg skal laga den beste garden i Aust-Europa.

Det er ingenting i vegen med sjølvtilliten. Andrew Perebyinis er bonde og full av energi og optimisme. Han ser kan hende streng ut på biletet, men syner seg å vera ein smilande og lun type.

Våren 2022 flykta Andrew Perebyinis frå heimen og garden sin i Donetsk aust i landet til Karpatane, fjella vest i Ukraina. Etter to månader kjøpte han seg ein ny gard. Det er dit eg er på veg, nær landsbyen Letna knappe to timar sør for Lviv.

Eg kjem med tog til Ukraina frå Praha, via Krakow. Alvoret sig innover meg med det same eg kryssar landegrensa, sjølv om eg skal vera i den vestlege delen under heile opphaldet. Eg byggjer opp under alvoret ved å høyra «Kjempeviseslåtten». I 1989 var Andrej Sakharov på Chr. Michelsens institutt i Bergen. Då fekk han, og vi som var til stades, høyra Harald Sæveruds kraftfulle komposisjon tileigna «Heimefrontens store og små kjempere».

Eg likar 1992-innspelinga til Jan Henrik Kayser best. Han var pianisten til Sæverud i mange år. Kayser overdriv ikkje dei plutselege forte-anslaga som kjem tidleg i stykket, der musikken framleis kling svakt før intensiteten tek seg stadig meir opp.

Anton Kurkov møter meg på jernbanestasjonen i Lviv. Denne vakre byen som vart herja av ukrainske pogromar og nazistiske massedrap på jødane under andre verdskrigen, for deretter å hamna under åket til Stalin.

Vi leiger bil og køyrer rett sørover mot foten av Karpatane. Anton er yngste sonen til den faste skribenten i Dag og Tid, Andrej Kurkov, og han skal vera tolk og fiksar.

Lansbyane Letna og Yasenitsia-Silnaved ligg heilt vest i Ukraina, ved Karpatane.

Då den store russiske invasjonen kom i 2022, reiste Anton med familien til Uzjhorod, ved grensa til Slovakia. Etter to veker ville han til Kyiv att. Mot viljen til foreldra tok han toget heim til gamlebyen i hovudstaden. I vogna hans var det berre han og ei kvinne som skulle ein kort tur tilbake for å henta «papira sine», som ho sa.

I utkanten av byen var det harde kampar, og rakettartilleri kunne høyrast heile døgeret. Anton ville bidra med sitt, så han og kameraten Daniil laga ein potetpai som dei ville dela ut til soldatane. Poteter var den einaste råvara dei fekk tak i.

Men paien var knapt etande. Dei enda med å køyra rundt i Antons gamle Moskvitch, ein sovjetisk kopi av Opel Kadett, og dela ut sigarettar til soldatane, medan dei sjølve kjederøykte og sjekka nyhenda. Det heile gjekk føre seg i ti dagar, til kampane var over og russarane trekte seg tilbake frå byen.

Ukraina er eit jordbruksland med ei blanding av store og små familiebruk, reine industribruk og mykje sjølvhushald. Stadig såg eg eldre kvinner seint om ettermiddagen på veg heim med ei ku som hadde gått på beite eller stått i tjor ein stad ikkje langt unna.

Som kontrast til dei gamle kvinnene med lut rygg og sidt skjørt bak den einslege kua finn ein dei nyrike «bøndene», eller oligarkane, som har slått seg opp i det korrupte landet. Nokre av dei rikaste i Ukraina er «bønder». Som Andrij Verevskyj. Han eig 40 prosent av selskapet Kernal Holdings, som produserer 8 prosent av solsikkeolja i verda og har 600.000 hektar jordbruksland i 14 ulike fylke.

Eller Jurij Kosiuk, som eig Myronivsky Hliboproduct. Han eig 370.000 hektar i ni fylke og gjekk frå å vera rådgjevar under Porosjenko-regimet for ti år sidan til å verta den største egg- og kyllingprodusenten i Ukraina.

Garden til Andrew Perebyinis er ein mellomstor gard i området. Han kjøpte garden for seks millionar kroner. Ein million hadde han med seg frå Donetsk. Så no sit han med eit lån på fem millionar kroner, men er optimist. Han får meg til å tenkja på det Andrej Kurkov har skrive om ukrainarane her i avisa: Dei likar ikkje kollektiv, dei vil alle eiga si eiga jord, si eiga ku, si eiga avling.

Garden hadde ikkje vore i drift på fire år, så det var ikkje dyr der. Men Andrew er ein røynd nybyggjar. Dette er tredje gongen han set i gang med å byggja gard. I 2004 kjøpte han seg ein gard utanfor Lyman i Donetsk aust i Ukraina, der han kjem ifrå. Han er utdanna elektromekanikar, men ville arbeida ute og bygde seg opp med korn og kjøtfe.

I 2014 kom fyrste nedturen. Opprørsstyrkar støtta av Russland gjekk til åtak på den gamle kosakkbyen hans. Dei vart slegne tilbake, men garden vart hardt råka, og Andrew måtte byggja garden opp att på nytt. Så kom invasjonen våren 2022, og sidan har byen og området rundt aldri vore det same.

Laurdag 9. april 2022 vart garden hans bomba, ein av arbeidarane vart drepen, og mange av kyrne. Elleve dagar seinare vart bygningane og maskinene øydelagde. Då russarane tok til å pressa han for pengar og han skjøna at han var i fare, flykta han. Han fekk med seg ein traktor og den store John Deere skurtreskaren.

Etter harde kampar tok så russarane byen Lyman i slutten av mai 2022. Den 1. oktober same året vart byen frigjord av ukrainske styrkar. På den tida hadde ukrainarane framgang på mange frontar. Kanskje var det den hausten Ukraina hadde sjansen til å slå russarane tilbake?

Krigen held fram i Lyman. Seinast 29. mai i år bomba russarane byen. Ifylgje dei militære styresmaktene i Donetsk vart åtte innbyggjarar skadde i den nærast folketomme byen.

Store delar av Ukraina er dyrkbar jord, og jordbruket stod fram til 2022 for nær 50 prosent av eksportinntektene. Russland var den store importøren, men etter 2014 fall eksporten til Russland dramatisk. No er det EU, Midtausten og Søraust-Asia som kjøper dei ukrainske jordbruksvarene, som kveite, mais, solsikkeolje, poteter og grønsaker.

Ukraina hadde fram til januar i år mista 20 prosent av det dyrkbare landet sitt til russarane. Dessutan vil miner og ueksplodert ammunisjon i årevis skapa store problem for landbruket i landet.

Då Andrew Perebyinis flykta vestover, fekk han med seg fleire av arbeidarane og familiane deira. Fire familiar på til saman 15 personar med born og to bestemødrer bur no tett saman i dei små romma i andreetasjen i våningshuset, med felles kjøken og opphaldsrom i fyrste etasje.

I tillegg er det ein gamal kjenning av Andrew, Stanislav Karpenko, som har overoppsynet med gardsdrifta. Stanislav er frå Severodonetsk i Luhansk, der han òg hadde sin eigen gard med griser og korn. Russarane tok byen hans i 2014. Så vart byen frigjord i 2015, før russarane kom tilbake i 2022 og okkuperte han på nytt.

Det fyrste Andrew gjorde då han overtok garden, var å skaffa seg nokre mjølkekyr og ein flokk høns. No, to år seinare, har han 190 skotske Aberdeen Angus kjøtfe og elleve franske Limousin kjøtfe. Draumen er eit eige kjøtforedlingsanlegg.

Men då må dei få orden på straumen. No kan han vera borte i timevis kvar dag. Medan vi er der, får dei melding om at straumen vert kopla frå mellom kl. 14 og 23 same kvelden.

70 prosent av alle kol- og vasskraftverk i Ukraina er anten øydelagde, skadde eller okkuperte av russarane. Import av energi frå Polen, Romania, Slovakia og Ungarn klarer ikkje å erstatta alle øydeleggingane, særleg når mange av transformatorstasjonane òg er øydelagde. Nyleg har det statlege energiverket meldt at til vinteren kan ukrainarane berre rekna med fem–seks timar straum i døgeret.

Tatjana, flyktning frå Luhansk, har vaska juret og tek på mjølkeorganet. Kvar morgon og kveld er ho i mjølkestallen.

Andrew slit med å få tak i arbeidsfolk frå landsbyen i nærleiken. Krigsmobiliseringa gjer at det vert stadige utskiftingar. Sjølv er han som drivar av garden ansvarleg for at mange arbeidarar enno er fritekne for krigsteneste.

Eg spør han kva han meiner om krigen.

– Vi må få til fred, seier han.

– Vi bør gje opp områda som russarane alt har teke, få til ein avtale og venta og sjå kva som skjer. Eg vil aldri kjenna meg heime her, men å kriga for å få att dei tapte områda i aust er ikkje verd alle offera. Vi har heller ikkje økonomi til å halda fram krigen. No er vi som ein kanin som slåst mot ein bjørn.

Det er liten tvil om at stemninga i Ukraina er annleis no enn i 2022 og 2023 då dei fleste eg tala med, var optimistar.

Seinare møter vi ekteparet Halena og Stepan. Dei driv gard med 26 sveitsiske Simmental og tyske Holstein mjølkekyr i landsbyen Yasenitsia-Silnaved, der ein ser fjella i Karpatane stiga opp. Dei lagar cottage cheese, som smakar fortreffeleg, og sel upasteurisert mjølk direkte til kundar i området.

Vi er med Tatjana under kveldsmjølkinga. Ho er flyktning frå den no russiskokkuperte byen Lysytsjansk i Luhansk aust i landet, og har fått jobben med mjølkinga. Det var i 2022 dei fekk mjølkekyr, og dei er enno spente på korleis det skal gå.

Dei har elleve tilsette, men fem av dei er i krigen. Stepan støttar opp om krigen.

– Krigen er vanskeleg no sidan vi ikkje får nok våpenhjelp. Men vi har ikkje noko anna val enn å halda fram, for russarane kjem ikkje til å gje seg.

På veggen heng eit bilete av Stepan Bandera, saman med Taras Sjevtsjenko og Ivan Franko. Humanisten og nasjonalskalden Sjevtsjenko er uproblematisk. Likeins nasjonalpoeten, den politiske aktivisten og antimarxisten Ivan Franko, som har hundrevis av gater kalla opp etter seg i Ukraina.

Men eg skjønar ikkje at mange i Vest-Ukraina har biletet av ultranasjonalisten og antisemitten Stepan Bandera (1909–1959) på kontoret eller i heimen. Eg skjønar at det er frigjeringshelten som vert hylla, ikkje den politiske aktivisten. Og eg forstår det slik at til meir kommunistane i Sovjet nytta Bandera til å sverta ukrainsk nasjonalisme, til meir vart Bandera løfta fram som ein frigjeringshelt. Men likevel?

Då forskingsleiar ved Jødisk Museum i Oslo Mats Tangestuen og eg var i Kyiv i fjor, møtte vi Josef Zissels. Han er styreleiar for The Association of Jewish Organizations and Communities (VAAD) i Ukraina. Tangestuen spurde Zissels om Bandera. Han vart irritert over spørsmålet fordi historia om Bandera vart nytta i den russiske propagandaen, som med urette framstilte den ukrainske leiinga som nazistisk.

Vi overnattar i Truskavets, ein merkeleg ferieby som liknar Benidorm utan badestranda. Ved inngangen til hotellet vårt, Oscar, står ein fleire meter høg gyllen kopi av den amerikanske filmprisstatuetten. Det er knapt gjester på hotellet, så Anton og eg får like godt kvar vår suite av den blide kvinne i resepsjonen.

I korridoren ved inngangen til suiten min heng eit bilete av den britiske skodespelaren Anthony Hopkins. Det høver i og for seg bra. Eg har alltid likt rolla hans som hovmeisteren i filmen Resten av dagen.

I totida om natta går flyalarmen. Eg står opp og myser ut glaset, men ingen ser ut til å reagera. Bortsett frå hanane i nabolaget. Eg legg meg att og prøver å sovna, medan hanane held det gåande heilt til dei skjønar at det er for tidleg å setja i gang alt no.

Ved frukosten får eg vita at det var flyalarm over heile landet. Russarane hadde sendt missil og dronar inn over landet. Mange av bombene vart skotne ned av luftvernet i Dnipropetrovsk, Zaporizjzja, Poltava, Kharkiv og Vinnytsia. Ingen av bombene synte seg å vera retta mot områda i vest.

– Kjenner du deg trygg her, Andrew?

– Ja. Vi høyrer sirenene frå landsbyen og ser rakettar av og til, men vi kjenner oss trygge.

Det verkar for meg som dei fleste gjer det i denne delen av landet. Dagleglivet går tilsynelatande som normalt. Folk sit på kafear, og det er livleg og mykje folk i gatene i Lviv og i dei små byane og landsbyane vi er innom.

Eg spør meg om ikkje mange flyktningar i Euopa kan bu her. Dei treng i alle fall arbeidsfolk og folk som kan halda økonomien i gang. Men ha ingen illusjonar, det kjem bomber hit òg. Natt til onsdag denne veka sende russarane to dronar mot Lviv. Ein mann vart skadd.

Oleg og bestemor Nina i rommet dei deler med eit barnebarn til på garden til Andrew.

Om kvelden 12. juni tek eg eit seint kveldstog ut frå Lviv mot den polske grensa. Vogna er full av kvinner og barn – og nokre få menn. To kvinner eg snakkar med, fortel at dei ofte reiser fram og tilbake til Ukraina for å vitja familie, slekt og vener.

Ikkje lenge etter avreise kjem passkontrollørane gjennom toget. Dei fleste av dei er kvinner. Merksemda til kontrollørane rettar seg mot mennene i vogna. Eg får berre spørsmål om dette er fyrste turen min til Ukraina. Eg seier nei og vert fort sjekka ut.

Etter ein time vert toget ståande lenge på ein aude stasjon. Fleire menn må gjennom lange avhøyr og bryske diskusjonar. Prøver dei koma seg ut for å sleppa militærteneste? Mange gjer det. Det norske Utlendingsdirektoratet (UDI) fortel no at over 17.000 ukrainske menn i vernepliktig alder har kome til Noreg sidan krigen tok til.

Når toget til slutt køyrer, står seks menn att på stasjonen. Det er no svært vanskeleg for menn i vernepliktig alder å koma seg ut av landet. Ingen menn har lov til å koma nærare enn fem kilometer frå landegrensa. Med alle overvakingsdronane er det liten sjanse for å lukkast med å kryssa grensa til fots.

Kva skjedde med dei seks som stod att på stasjonen? Er dei stridsdyktige, endar dei fort opp ved fronten.

Korleis har det så gått med våronna? Alt tyder på at ho har vore vellukka her vest. Det er ikkje overraskande. I Lviv-fylket har jordbruket styrkt seg etter krigsutbrotet. Det er kjekt å kunna melda om noko positivt frå dette hardt prøvde landet. Auken er på 25 prosent berre i 2023. Det lovar godt for satsinga til Andrew Perebyinis.