Brit Aksnes

brit@dagogtid.no

Det er ettermiddag i Strandebarm, haust, endeleg mørkt igjen om kveldane, og framfor samfunnshuset rullar ein varebil inn. Sjåføren er også kinomaskinist, bilen er full av kinoutstyr: lerret, prosjektor, høgtalarar, stativ, betalingsterminal, alt som skal til for å få ein vassekte kino opp og gå for eit par timar.

Me har ikkje hatt bygdekino i mi bygd sidan sekstitalet. Norheimsund har hatt kommunal kino sidan trettitalet, men fekk ikkje ekte amfiteater før åttitalet. Før det vart det sett opp rader av raude plaststolar der du berre måtte kryssa fingrane for at ikkje det kom ein høg person og sette seg i setet framfor deg. For min del gjorde det som oftast det.

I nabobygda Strandebarm må ein framleis strekka hals for å sjå film, og ære vera Bygdekinoen for at ein framleis kan gjera nett det.

Strandebarm ungdomshus, Haugatun, teikna av Torgeir Alvsaker, oppført i 1929.

Foto: Sigbjørn Linga

Regelen, som har sine unntak, er at kommunen ikkje skal ha eigen kino. Strandebarm, som ligg i Kvam herad, same som nemnde Norheimsund, fungerer som unntaket i denne samanheng. Kvam er ein langstrakt kommune. Haugatun ungdomshus ligg nesten 30 km unna, ein halvtimes køyretur frå Ungdomshallen, som husar Kvam kino.

«Er det fire vegger og nok plass, kan vi vise film», sa Arnfinn Inderhaug, kinosjef i Bygdekinoen, i boka som feira 50 år med veggar, plass og film. Norsk Bygdekino oppstod på same tid som Rikskonsertane, Riksteatret og Riksgalleriet, i Etterkrigs-Noreg. I 1948 vart selskapet oppretta av Stortinget, med det overordna målet å visa film til folk busette i bygdene og ved kysten. Fulle hus frå Steinkjer til Alta kom og såg mellom anna Hitchcock-filmen Rebecca (1940) og Arne Skouens Gategutter (1949).

I dag er Bygdekinoen driven av Film & Kino, og rekordåret 1961 med 1,7 millionar besøkande må ein kanskje sjå langt etter, all den tid ulike filmteknologiske revolusjonar har innteke heimane, ein etter ein. Den gong var det tilsett over 700 maskinistar, i 2000 var det 25, og i dag er talet 14.

Ein av maskinistane heiter Ivar Tjøstheim og held til på Karmøy i Rogaland. Han køyrer ein relativt ny varebil, ein Mercedes Vito som akkurat rommar lerret, framvisar og anna teknisk utstyr som må til for å visa film i området hans.

I 2008 var han nyutdanna organist frå Stavanger og søkte det meste av kultur- og kunststillingar i fylket. Han skulle overta småbruket til familien på Austre Karmøy og såg annonsen for Bygdekinoen. Ruta var Nord-Jæren, øyane utanfor Stavanger, innover E134 til Røldal, Hjelmeland, Bømlo, Langevåg og Sveio – det kunne ikkje passa betre ut frå heimflyttarplanane.

Og fulltidsorganistar trengst sjeldan, så i over 15 år har han spelt i gudstenester og gravferder på Karmøy, ved sida av å vise 2000–3000 filmar – utan avlysing på grunn av tekniske feil.

– Ingen ville ha satsa på det om det ikkje alt eksisterte. No rir me på gamle tradisjonar. På små stader er me eit av samlingspunkta, og det kjem jo til nye folk, nye ungar som skal sjå barnefilmane, så det er ikkje at behovet ikkje er der, seier Tjøstheim.

Fram til 2019 vart det brukt loddbøker og kontantar til billettar, men det er moderne tider – sidan 2011 har alle norske kinoar vore digitale, inkludert Bygdekinoen.

Maskinist Dennis Krogh-Vennemo tek også billettar, her til dei som skal sjå Quislings siste dager.

Foto: Sigbjørn Linga

Det er fort å gløyma at det er kort tid sidan alle filmar vart viste på rullar, sende i flate, runde øskjer, lagde på digre spolebord og spleisa saman. Bergen kino var fyrste kinoen som blei heildigital, det skjedde i 2006.

Gjekk du på kino når dei hadde premiere i 2005, og såg Nolans Batman begins eller Harry Potter og ildbegeret på kino, så såg du dei altså på fysisk, analog 35 mm film. Deretter gjekk det fort – ut med gamle framvisarar med tannhjul og lukkarar, inn med moderne boksar med diskstasjon og lysstråle.

Ivar Tjøstheim har hatt den same Christie-laserframvisaren sidan 2011, og han har – bank i bordet – ikkje svikta på det teknologiske til no. Det som før kom i rullar, kjem no på ein disk som ei DCP-fil – Digital Cinema Package, for dei som treng det til neste quiz: fleire gigabyte med filmmagi og mykje mindre plasskrevjande enn fleire kilometer med celluloid.

Dermed kan Bygdekinoen i teorien, og av og til i praksis, ha premiere like tidleg som Hollywood.

– Folk ventar kanskje på at det skal ta slutt, at spelestader skal gå leie av å hyra inn og marknadsføra, at økonomien tek knekken på dei, seier Tjøstheim.

Dette er ei bekymring han truleg deler med dei større kinoane.

Inntil vidare kan Bygdekinoen klappa seg på både Ivar og dei andre sine skuldrer, for etter den innlysande nedgangen under covidpandemien, viser salstala at billettsalet gjekk opp med 26 prosent frå 2022 til 2023. Nær 100.000 billettar vart løyste inn ved nær 200 spelestader. Då er det ikkje langt frå tala før pandemien.

Ikkje overraskande er det barnefilmar som toppar statistikkane. Faktisk er 50 prosent av billettane selde til nettopp norske barnefilmar, som Den første julen i Skomakergata som toppa statistikken i 2023, med Folk og røvere i Kardemomme by på tredjeplass. Også norske krigsfilmar ser ut til å trekka publikum. Kampen om Narvik hamna på andreplass, med over 11.000 selde billettar. Då er det godt nytt for Bygdekinoen at storfilmen om senkinga av «Blücher» er under innspeling, og kanskje synd at den andre filmen som fekk støtte, trekte seg på grunn av konkurransen frå Blücher-produsent Fenomen Studios.

Maskinist Tjøstheim trekker fram krigsfilmen Konvoi og den norske barnefilmen Bukkene Bruse på badeland, som truleg vil dukka opp når det kjem oppdatert statistikk, i tråd med erfaringa. Desse må han ofte ha minst to visningar av per stad.

Å følgja trendane løner seg, for, som han seier: Folk går ikkje på kva som helst.

Og når han fyrst skal køyra fleire timar for å koma seg frå til dømes Skudeneshavn til Røldal, som tek omtrent tre timar kvar veg, så gjer det ingenting om det dukkar opp litt publikummarar når han fyrst har sett opp utstyret.

Framvisar, lerret, vifte, forsterkar, høgtalarar – alt skal på plass, helst i tide til å få testa at alt teknisk funkar.

– Som når eg kjem til Røldal og Svein og styret der stiller opp og hjelper til, det kjennest knapt som å vera på jobb. Det einaste der var ein gong ein teknisk tabbe som gjorde at eg ikkje hadde fått e-posten der det stod at det ikkje vart visning likevel. Då måtte eg berre snu og køyra tilbake til Karmøy.

Bygdekinoen i Haugatun i Strandebarm 23. september 2024. Visning av filmen «Quislings siste dager».

Foto: Sigbjørn Linga

Haust betyr kinotid, og eg sjekkar programmet for Bygdekinoen i Strandebarm. Jackpot! Endå ein norsk krigsfilm, Quislings siste dager, er sett opp. Det kan bety plingande pengar på Vipps-kontoen til Bygdekinoen.

Bygda blir aldri byen, og filmutvalet kan aldri konkurrera med byen, men likevel – det finst! Kino på bygda!

Ein skulle tru at særleg unge folk for lengst hadde slutta å oppsøka kinoen, at Netflix på telefonen skulle dekka alle behov. Og akkurat Bygdekinoen er ikkje lenger den store ungdomsarenaen. Men viss du går inn på kva som helst slags nokolunde stor kino, vil salen framleis vera fylt av tenåringar med famnen full av popkorn og brus.

Dei siste tala viser at etter sommaren har det vore ein herleg oppgang i samla kinotal, då særleg på grunn av filmar med ungdomsappell, som Deadpool & Wolverine og It ends with us.

Bygdekinoen kan for det meste ikkje konkurrera med komforten og teknikken på dei store bykinoane, som ungdommane ser ut til å verdsetja, så at norske barnefilmar og krigsfilmar framleis får meir lerretstid enn actionfilmar frå Hollywood, er sannsynleg. Men berre det å planta ideen i ungane, at ein kan sjå film saman med mange, i ein stor sal, på eit stort lerret... For å sitera Ragnar Hovland: «Ein kan godt seie at bygdekinoen, saman med den gode popmusikken og andre viktige kulturelle ytringar, bidrog til å øydeleggje det tradisjonelle livet på bygdene. Ei rastløyse var sådd. Det var ingen veg tilbake. Og bygdekinoen kan såleis ikkje undervurderast når ein skal gjere opp status over det mennesket ein er blitt.»

Dette skreiv Hovland i 2000. Det er allereie snart eit kvart hundreår sidan, og Ivar Tjøstheim og dei andre maskinistane held fram med å køyra landet rundt for å underhalda, openberra, forvirra, forarga og begeistra unge og gamle sinn.

Dei som hugsar fyrste gongen Bygdekinoen rulla over landevegane, for snart trekvart hundreår sidan, vil vera gamle nok til å hugsa Quislings siste dagar. Dei er det ikkje mange av, men 10–15 i generasjonen rett under har funne vegen til Haugatun. Krigsfilm for dei vaksne, teiknefilm for dei små.

Fyrst på programmet denne kvelden er Den ville roboten. I salen sit små villstyringar som mest sannsynleg alltid skal hugsa kveldane då dei sat saman på Haugatun ungdomshus, kjøpte popkorn og brus i kiosken og forsvann inn i ein felles fantasi eit par timar. Om mange tiår skal dei kanskje sjå krigsfilm her, dei òg.

Det er klart eg blir rørt.