Alle statar som opp gjennom historia har fått endra den etniske, religiøse og kulturelle samansetjinga i befolkninga, har stilt statsleiinga overfor oppgåva å definera på nytt det politiske fellesskapet staten representerer.

Det var òg tilfellet i Noreg. Frå å ha vore eit av dei mest homogene landa i verda, vart Noreg plutseleg, og særleg etter 1990, eit av dei landa i Europa som raskast og mest radikalt endra befolkning. Vi auka folketalet med 25 prosent i laupet av vel eit tiår, og 16 prosent av befolkninga var i 2016 innvandrarar. Det religiøse mangfaldet vart stort. Noreg fekk miljø av hinduar, den katolske kyrkja blomstra, men særleg viktig i debatten om «det nye store vi» var utviklinga av ei muslimsk befolkning som SSB anslo til ca. 250.000 i 2016.

Men det verkeleg overraskande i eit komparativt og historisk perspektiv er kor lite opptekne den politiske leiarskapen var og har vore av dette spørsmålet. Ein av dei ytst få politikarane som under det internasjonale gjennombrotet tok oppgåva seriøst, var Jonas Gahr Støre.

«Det nye store vi»

Det var i storstova til World Islamic Mission på Grønland i Oslo at Støre fyrst, den 8. desember 2006, tok opp korleis det norske samfunnet no kunne definera «det nye store vi». Han gjorde det der, sa han, fordi det var hjelpa han fekk frå Islamsk Råd Norge under karikaturstriden – då han vart sterkt kritisert for å gje redaktør Vebjørn Selbekk skulda for at islamistar sette norske ambassadar i brann i Midtausten – som gjorde at han oppdaga at dette «nye store vi» fanst.

Talen hans – «Å skape et nytt og større ‘vi’» – var ein statsmannstale, stort lagt opp, og på grunn av den overordna tydinga av tematikken bør han plasserast i eit langt historisk perspektiv. Der Noregs nasjonalskald Bjørnstjerne Bjørnson snakka om kva Noreg og nordmenn var, og sa at oppgåva var å «forene frihet og kristendom», og «vor Bestemmelse fører os i sin Udvikling uvilkaarlig til det Folk, med hvilket vi har Blod og Kristendom fælles», sa Støre at det nye «vi» derimot, måtte vera «stort nok til å romme både dem som går til kirken og dem som søker til synagogen, tempelet, moskeen».

Og han heldt fram: «Når vi snakker om ‘vi’ og ‘oss’, da må det handle om alle oss, også de av oss som ikke har lyst hår og blå øyne, også de som er født i Marokko eller Vietnam, også de som har urdu eller arabisk som førstespråk.» Det «nye store vi» var altså «alle oss», det vil seia alle som budde i Noreg. Men der Bjørnson snakka om kva det nasjonale fellesskapet hadde «fælles», var det uklårt kva for fellesskap dette «nye store vi» var.

Talen til Støre må òg plasserast i høve til den sosialdemokratiske tradisjonen som jo bidrog sterkt til å forma det moderne norske «vi». Arbeidarpartiet meinte lenge, influert av den revolusjonære arven etter Karl Marx’ slagord om «Proletarar i alle land, samein dykk», at arbeidarane var «fedrelandslause», og at flagget og nasjonalsongen var symbol for borgarskapen.

Då den sentrale arbeidarpartipolitikaren Ole Øisang i 1937 gav ut Vi vil oss et land – arbeiderbevegelsen og det nasjonale spørsmål, var det eit symbol på at Arbeidarpartiet hadde skifta line. Partiet meinte etter kvart at fordi dei representerte heile det arbeidande folket, kunne dei med «større rett enn noe annet politisk parti» seia seg å «representere det norske folk og representere nasjonen».

Etter andre verdskrigen og under atterreisinga av landet vart arbeidarpartistaten i periodar oppfatta som synonymt med «det store vi»; han blei framstilt som om han var «oss». Støre på si side var ikkje oppteken av klassar eller sosiale grupperingar i diskusjonen av «det nye store vi». I samsvar med den multikulturelle ideologien som hadde blitt dominerande i statsleiinga, tala Støre heller om identitet og religiøs tru som grunnlag for fellesskapskjensla; det var «identitetar» snarare enn «proletarar» som skulle einast i det nye Noreg.

Det fyrste utanriksminister Støre tok opp var kva innvandringa tydde for landets utanrikspolitikk. Han nemnde pakistanarane spesielt, og antyda at dette «det nye store vi» laut ha følgjer for norsk engasjement, mellom anna i Kashmir-konflikten. Han sa at desse delane av verda «blir stadig viktigere for oss», og ved å nytta omgrepet «oss» i denne samanhengen ville han, som han poengterte, «oppheve skillet mellom ‘oss’ og ‘dere’».

Men kva tyder dette for den politiske fellesskapen; hadde Noreg no fått andre interesser andsynes India av di det bur pakistanarar her, og andre interesser på Sri Lanka av di det bur tamilar her? Om det bur folk frå over 100 land i Noreg, kva blir i så fall Noregs interesse overfor omverda? Eller er det pakistanarane sine interesser som er viktige, men då fordi dei er flest veljarar?

Tariq Ramadan

Då Støre lanserte det han meinte var ein avgjerande diskusjon for framtida og identiteten til Noreg, viste han til korkje Bjørnson eller Øisang, men til ein autoritet – den omstridde sveitsiske akademikaren, Tariq Ramadan, kjend som barnebarnet til grunnleggjaren av Den muslimske brorskapen.

Ramadan var òg talsperson for at islam er eitt, at islam ikkje treng nokon reformasjon, og at multikulturalismen og integrasjonsprosessen i Europa har vore positiv fordi dei har fått identiteten til muslimane «til å bløma» (sjå Tariq Ramadans bok Europeisk islam).

Den personen som Støre nytta som autoritet for korleis den nye norske fellesskapen kunne byggjast, var altså ein person som hadde som hovudbodskap at det viktigaste for muslimar i Europa nettopp ikkje er å gå opp i eit større vestleg «vi», og som fyrst og fremst var oppteken av å ta vare på og styrkja den muslimske identiteten og det muslimske ummah, men innanfor dei europeiske samfunna.

Støre bad ingen av dei frammøtte i moskeen om å reflektera over si innstilling til det norske fellesskapet, eller ta opp eigne tradisjonar til sjølvkritisk gransking, eller korleis dei kunne tilpassa seg det moderne samfunnets syn på mobilitet, skifte av identitetar, legning og tru. Dei var no – ifølgje Støre – komne til eit land der dei kunne halda fram med å leva innanfor sine eigne tradisjonar.

Støre avslutta «Å skape et nytt og større ‘vi’» med ikkje å diskutera fellesverdiar, men med eit religiøst-etnisk omgrep om at «det nye store vi» var Abrahams born: «For vi – som alle er Abrahams barn – er alle ‘markens hyrder’». Som om dei fleste muslimane i Noreg, om dei er frå Pakistan, Somalia eller Kosovo, nokosinne har kalla seg eller kan kalla seg born av stamfaren Abraham. Og kva med hinduar og buddhistar? Er ikkje dei med i det «store nye vi»?

Eitt år seinare skreiv Støre kronikk i Aftenposten om «Det nye norske vi», der han på nytt synte til Tariq Ramadan. Kronikken siterer korleis Ramadan hadde fordømt «fryktens utvikling, denne endimensjonaliseringen, om fiendebildene som følger» (Aftenposten 29.4.2007). Det var altså dei norske vrangførestillingane om islam som truga framveksten av dette «nye store norske vi», meinte Støre.

Paulus

Støre insisterte samstundes på at «i vårt fellesskap ligger en historisk kulturarv til grunn – verdier, normer og regler av universell karakter». Støre hevda altså at i «vårt fellesskap» ligg ein kulturarv med universelle verdiar til grunn, men i tilhøvet til det nye fellesskapet var jo problemet nett at ikkje alle er einige i at desse verdiane er universelle. Dei er derimot forkastelege, av di dei er vestlege.

I kapittelet «Vi» i Støres bok Om å gjøre en forskjell frå 2008 freista han ikkje å definera kva «det nye store vi» er, men skreiv at nordmenn burde skjerpa seg, for «våre nye landsmenn og sambygdinger ber oss om ikke å stenge dem inne i en muslimsk identitet som vi definerer», som om det er norske sosialdemokratar eller Frp-folk som kom opp med ideen om det islamske ummah. Og i sitt fyrste store intervju som stortingskandidat i 2009 gjekk han eit steg vidare og slo fast: «Vi er alle deler av minoriteter» (NRK, 13. august 2009), og vips vart den norske majoriteten irrelevant som majoritet.

På landsmøtet i Arbeidarpartiet 2011, på Folkets hus 8. april, heldt Støre på nytt ein tale med tittelen «Det nye norske ‘vi’». Her avslutta han slik: «Derfor er vår visjon et inkluderende ‘vi’, det nye norske ‘vi’ – bygget på et samfunnsfundament vi kjenner igjen og som gjelder alle».

Kva dette fundamentet av tru og verdiar skulle vera, vart verande uklart. Han skildra derimot Arbeidarpartiet som «normgjevarar», men utan å presisera kva normer han tenkte på, og han slo fast: «Vi tror på fellesskapet. Mennesket har større frihet og større trygghet om de opplever at de er ein del av et ‘vi’ – vi i familien, vi i nabolaget, vi i idrettsklubben, vi i byen, vi i nasjonen.»

Tittelen på talen lovde altså meir enn han heldt. Han svara ikkje på sitt eige spørsmål, og omgjekk det problematiske ved å introdusera ei formulering som dei fleste vel vil seia seg einige i at ikkje er heilt glasklar: «vi i nasjonen».

I 2016 tala han på Kristendemokratisk forums årskonferanse om «det nye norske store vi», og siterte Pauli Galatarbrev: «Her er ikke jøde eller greker, her er ikke træl eller fri, her er ikke mann og kvinne; for I er alle én i Kristus Jesus» («Når Støre siterer Paulus», Dagen, 18. oktober 2016).

Arbeidarpartileiaren fremja altså i 2016, på tampen av det internasjonale gjennombrotet, og ti år etter at han fyrst lanserte diskusjonen hjå World Islamic Mission, idear om «det store nye norske» som ein slags multikulturell frigjeringsfellesskap, og trekte inn som hjelp eit 2000 år gamalt sitat om trælar og at vi alle er éin i Jesus, skrive av kristendomens fremste misjonær, Paulus.

Eit uløyseleg dilemma

Støres arbeid med å definera «det nye store vi» syner at ein av Noregs fremste statsmenn har vore ute av stand til å løysa den viktige oppgåva han sette seg i 2006: å definera det nye Noreg som ein politisk fellesskap på ein meiningsfull måte.

Prosjektet til Støre var stort tenkt, men vart frå fyrste stund råka av dilemma i samtida, og det vart overmanna av dominerande tenkjemåtar og politikkar. Vanskane Støre hadde med å definera «det nye norske store vi» var uttrykk for ein ny historisk situasjon full av paradoks og innebygde motsetnader, og ei tenking som ikkje haldt tritt med endringane i samfunnet. Det avspegla vanskelege og uløyste dilemma i historiske prosessar som det internasjonale gjennombrotets politiske leiing ikkje så lett kunne handtera. Dei hadde jo sjølve vore med å skapa dei.

Terje Tvedt

Terje Tvedt er historikar

Tidlegare artiklar i denne serien:

«Flyktar frå landet Norege skapte» (1. september)

«Når politikarar vil vere spåmenn» (8. september)