Oslofjorden, slutten av juli: Eg sit på ferja som køyrer frå Gressholmen til Rådhuskaia, nesten svevnig etter ein solfylt dag i skjergarden. Eg hadde ikkje vore på øyane på fleire år. Dei siste somrane har eg heller opphalde meg i brenneslene på ei attgrodd fylling der eg har speida etter myrsongarar – ein fugleart som melde seg for meg ganske seint i livet, men hugtok meg ved fyrste møte.

Eg har gløymt korleis indre Oslofjord ser ut. I tillegg er byen sommartom og kjennest som ein annan enn seg sjølv: Turen i nærmiljøet er ei lita reise. Eg ferdast ikkje åleine, og fuglar står ikkje i fokus i dag, men eg går med kikkert kring halsen. Ferja køyrer mjølkerute. På småholmar mellom øyane kviler storskarvar med opne vengjer og individ av ulike måseartar.

«Opphaldsstader og hekkeplassar kan variere frå år til år: Ternene følgjer fiske­stimane.»

Plutseleg, i einsleg flukt over vatnet, syner han seg: ein kjend figur, men ikkje frå Oslofjorden i fyrste omgang. Synet framkallar ei stemning som vart til i ei anna tid, ein stad som ligg to tusen kilometer herifrå – byen Blois i Loire-dalen, der eg voks opp.

Fargane i fjørdrakta på denne fuglen liknar på hettemåsen i sommardrakt. Kroppen er lysegrå, nebbet raudt og hovudet dekt av ein svart kalott, men flukta er annleis, kvikk, elegant, stundom lada med spenning. Vengjene er spisse, halen har ei kløft. Denne sjøfuglen liknar eigentleg meir på ei svale. Han har fått det vitskaplege namnet Sterna hirundo. På latinsk tyder hirundo svale.

På norsk heiter han makrellterne, og det er ein av dei to terneartane som hekkar i Noreg. Den andre er raudnebbterna, som flyg fram og attende mellom Arktis og Antarktis og held rekord i lengd på trekket blant alle fuglar. Når det gjeld utsjånaden, er artane like kvarandre. For å skilje dei kan du sjå på den ytste tuppen av det raude nebbet: Er han svart, er det ei makrellterne.

Ein viktig del av kurtisen hjå makrellterna er at hannen fangar fiskar og gjev dei til hoa.

Foto: Sveinung Lindaas

Korleis ho fekk det norske namnet sitt, er uklart, men det viser i alle fall ikkje til eit tilhøve mellom rovdyr og bytte. Grunnen er heller at makrell og nett denne ternearten ofte kan sjåast i dei same områda langs norskekysten, der begge følgjer etter stimar med småfisk, sild eller ansjos, som dei jaktar på.

Også av den grunn er synet av ei makrellterne i stand til å opne portalar mellom fjerne stader. I ferskvatnet i Loire-elva finst korkje makrell, sild eller ansjos. Der heiter makrellterna sterne pierregarin og fiskar laue og mort. Ved sida av fisk er også insekt og skaldyr ein del av kosthaldet.

I Noreg så vel som i Frankrike finn ein bestandar som hekkar ved kysten, og andre som hekkar ved ferskvatn i innlandet. Det gamle ordet pierregarin er ei samansetjing av pierre (stein) og garin, som er avleia frå garer (i dagens målform, «parkere»), eit eldre slangord som tyder «å slå seg ned» – i fuglespråk: å hekke.

Kvart år gjennom oppveksten var ei av dei sterkaste opplevingane mine å oppdage den fyrste makrellterna blant hettemåsane som til alle årets tider flyg over elva eller rastar på sandøyane. Det er flukta som røpar henne: Terna kan halde seg ei stund i lufta på same plass medan ho ser ned mot yta, før ho plutseleg kastar seg nedover i ein stupdykk.

Nokre gonger flyg ho oppover igjen før ho treffer vassyta: Kanskje det var eit insekt ho skulle fange, eller fisken har flytta på seg? Men dersom han ikkje har rokke å symje bort i løpet av det korte stupet, dykkar terna det meste av kroppen ned i vatnet, fangar han og flyg raskt oppover igjen.

Kontakten med vatnet er alltid kort, terna held gjerne vengjene utanfor: Sjølv i enden av den vellukka styrten syter ho for at dei skal vere så tørre som mogleg. Dei er ikkje vassavstøytande, i motsetnad til måsevengjer.

Denne fyrste terna som syner seg om våren, har kome frå vinterkvartera sine ein plass langs afrikakysten. Nokre av makrellternene som hekkar i Nord- og Vest-Europa, trekkjer så langt sør som til sørspissen av Sør-Afrika. Opphaldsstader i vinterhalvåret, men også hekkeplassar om sommaren, kan variere frå år til år: Ternene følgjer fiskestimane.

Som det franske namnet pierregarin viser til, liker dei å leggje egg på stein- eller sandgrunn. I eit system som Oslofjorden og i kystområde vel dei anten sandstrender, holmar eller skjer. I elvar slår dei seg ned på sandøyar. Dei hekkar oftast i koloniar, stundom enkeltvis, frå USA og Canada i vest til Japan i aust. Det vert skilt mellom fire underartar.

Hannmakrellternene byrjar å kome til hekkeplassen før hoene. Par vert danna gjennom ein ritualisert kurtise der hannen kjem til hoa med fisk og matar henne. Makrellterner synest å leve i snitt opptil ti–tolv år, det vil seie ganske lenge. Rekorden, som vert fastslått takka vere gjenfangst av ringmerkte fuglar, ligg på 34.

Fleire studiar har synt at dei som oftast vel å ha den same partnaren år etter år. Etter at dei har funne kvarandre og danna parband, forsvarar makane eit lite revir. Der vert egga — mellom eitt og tre — lagde og ruga på i eit svært enkelt reir. Trass i den rudimentære utsjånaden tel reiret til makrellterna blant dei mest utarbeidde i ternefamilien.

Egga klekkjer etter cirka 25 dagar, og ungfuglane held seg i reiret i tre dagar før dei gradvis utforskar omgjevnadene. Med gråbeige spraglete dun er dei godt kamuflerte på stein- og sandgrunn. Tre veker etter klekking byrjar dei å øve på å flyge. Då er det ikkje lenge før dei tek til vengjene og forlèt hekkeplassen.

Ungfuglane som har overlevd fram til flygedugleik, spreier seg fyrst i ulike retningar, før dei byrjar trekket sørover. Det er ikkje før i treårsalderen dei blir kjønnsmodne og kjem attende til området der dei vart fødde.

Naïd Mubalegh

Naïd Mubalegh har bakgrunn i evolusjonsbiologi og arbeider som forskar, omsetjar og lærar.