Den svenske draumen om å erobre Nordpolen krasjlanda 14. juli 1897 etter ei kort og uvørden ballongferd over drivisen. Ingeniøren Salomon August Andrée og dei to andre polfararane tok med seg det dei kunne berge av mat og utstyr frå ballongvraket, og gjekk for livet sørover mot Svalbard, der ekspedisjonen hadde starta tre dagar tidlegare.

Knappe to månader seinare var alle tre daude. Mot slutten av turen skreiv Andrée i dagboka si at dei hadde fått smaken på rått isbjørnkjøt. Mange har difor hevda at karane døydde av ein akutt infeksjon med trikinar, ein vanleg parasitt hos fleire dyr i Arktis, blant anna isbjørn. Til støtte for denne teorien blir det hevda at i den siste leiren, saman med telt, skiutstyr og polfararskjelett, blei det også funne restar av isbjørnkjøt med trikinar.

Var det isbjørnkjøt med trikinar som tok livet av Salomon August Andrée og dei andre svenske polfararane?

Foto via Wikimedia commons

Alvorleg

Trikinane er ei gruppe parasittiske rundormar som står for ein av dei mest kjende zoonosane i verda, det vil seie sjukdom som kan gå frå dyr til menneske. Parasittane er små og lite imponerande, dei vaksne ormane som lever i tynntarmen på menneske og andre varmblodige dyr, er berre nokre få millimeter lange. Trikinane har heller ikkje funne på nokon innfløkt eller imponerande livssyklus med mange mellomvertar, men for nokre artar har trikinlivet teke ei (for verten) litt utriveleg vending.

Hos det vi kallar kapseldannande trikinar, borar hoene seg inn i tarmveggen og sender ei ladning larver rett inn i blodet. Larvene vandrar ut i kroppen til verten og finn seg til rette i blodrike organ, best trivst dei i aktivt muskelvev som mellomgolvet og dei små musklane kring auga. Etter å ha funne seg til rette i ein høveleg muskel kapslar larva seg inn bak ein vegg av bindevev og ventar tolmodig på at verten skal bli eten.

Her kan vegetarianarane kjenne seg trygge, for ein er nøydd til å ete kjøt for å bli smitta. I magesekken til den som er uheldig å ete infisert kjøt, vil enzymet pepsin saman med magesyra bryte ned kapselveggen og frigjere parasittlarva. Etter det ventar ein rask pubertet og ei kort og hektisk paringstid i det vernande og næringsrike miljøet i tynntarmen.

«Trikinar av mange slag finst over heile verda, med unnatak for Antarktis, der det ikkje finst landlevande dyr som kan halde oppe ein smittesyklus.»

Larver på vandring

Dyr blir vanlegvis ikkje sjuke av trikinar, sjølv etter store smittedosar, noko som er eit godt døme på den typen koevolusjon som er vanleg mellom parasittiske rundormar og vertane deira. Men folk kan bli sjuke. Kor alvorleg kjem an på kor mange parasittar dei får i seg, og kor larvene hamnar i kroppen.

Eit stort parasittangrep kan gje fleire veker med magesmerter og diaré, og etter det feber og smertefulle og hovne musklar. Eit særleg typisk teikn på trikinose er ødem og hevelse i muskulaturen kring auga. Parasittlarver som går seg vill i dei mange finmaska nettverka av blodårer rundt om i kroppen, kan hamne i hjartet, lungene, netthinna eller hjernen. Desse larvene vil ikkje overleve, men skadane kan bli så store at verten òg døyr.

Trikinar av mange slag finst over heile verda, med unnatak for Antarktis, der det ikkje finst landlevande dyr som kan halde oppe ein smittesyklus. Den mest kjende arten, Trichinella spiralis, førekjem hos både tamme og ville pattedyr og har truleg følgt menneske og gris i fleire tusen år. T. spiralis er ein vanleg infeksjon hos smågnagarar, og gris kan bli smitta ved å ete levande rotter eller smitta kjøtrestar. Derifrå er det kort smitteveg til oss menneske. Interessant nok er hestar også kjøtetarar som kan knaske i seg smågnagarar og bli smitta.  

Grisen er ein altetar og kan bli smitta med trikinar ved å jafse i seg smågnagarar som er vert for dei plagsame parasittane.

Foto: Myrabella / Wikimedia Commons

Arktiske variantar

Det siste kjende tilfellet av trikinar på norske grisar var i Vestfold i 1994. Det siste tilfellet av menneske som blei smitta av å ete kjøt her i landet, var i 1980. Likevel har slakteria framleis instruks om å kontrollere alle grisar og hestar for trikinar før kjøtet kan seljast. Gris er svært mottakelege for infeksjon. Dei aktive musklane i mellomgolvet vil vere fullpakka med innkapsla larver, og det er nok med ein bit på 1 gram kjøt for å avdekkje om dyret er smitta eller ikkje.

Tørking og røyking drep ikkje trikinlarvene. T. spiralis er mogleg å drepe ved å varme opp kjøtet til 68 grader eller ved å fryse det til minus 20 grader i eit par veker. Hos ville pattedyr i nordområda, som polarrev, isbjørn og kvalross, er det vanleg med spesielle kuldetilpassa variantar, som T. nativa, med larver som ikkje blir drepne av frost.

Ein av grunnane til at trikinar enno er eit stort folkehelseproblem, ligg i den tradisjonen mange folkegrupper har med å ete rått eller lite varmebehandla viltkjøt. I Europa er det til dømes mange tilfelle i Kroatia og Bulgaria, der det er vanleg å jakte på og ete villsvin. Medan i Alaska og Canada er lettkokt kvalross ein tradisjonell og litt utrygg festmat.

Årsaka til den tragiske slutten på den svenske polarekspedisjonen kan godt ha vore noko anna enn parasittar, til dømes svolt, forfrysingar, kolosforgifting eller rett og slett at dei vart angripne av isbjørn. Men i Alaska, Canada og Grønland er tradisjonelle festmåltid med isbjørnkjøt framleis ei kjend helseutfordring, ikkje berre for bjørnane. På ein stor grillbuffé for eit politisk seminar på Grønland i 2016 var hovudretten grillspyd med isbjørnkjøt og steikt paprika. Fleire av dei over 50 gjestane fekk – fortent nok, vil kanskje mange seie – akutt trikinose, med diaré, feber og muskelsmerter.

Arve Nilsen