Lytt til artikkelen:

Det er ikkje mogeleg for det moderne mennesket å tru på Gud, seier målaren Håkon Bleken i eit intervju med Alf van der Hagen i bladet Plot. Han opplever seg i slekt med Dag Solstad og Michel Houellebecq, og det er lett å forstå kva han meiner. Forfattarskapa han viser til, krinsar stadig rundt Gud, men det er vanskeleg, for ikkje å seie umogeleg, for hovudpersonane å tru. Dei er moderne menneske. Men til slutt skal dei døy. Døden kjem til alle; fattige og rike, romantikarar og modernistar. Korleis møter det moderne mennesket døden?

I Tredje, og siste, roman om Bjørn Hansen har Dag Solstad ei sterk skildring av nett dette. Spørsmåla han stiller, føyer seg inn i rekka av spørsmål om kva som skjer i vår kultur når førestillinga om Gud ikkje lenger er premiss. Kva hender med døden då?

Solstads roman er som skrive, ikkje over lesten av, men som i skuggen av den kunsten som ein gong var allemannseige: den kristne kunsten å døy (ars moriendi). Denne sjangeren prega kulturen vår i hundrevis av år. Ein skulle lære å døy med kroppen for at sjela skulle få leve og nå fram til sæla. Med sæla i sikte fekk dødsleiet ei meining: å gje slepp på kroppen, vise tolmod i lidinga og ikkje stå imot døden når han kom. Slik var døden den siste kristne handlinga. I Tredje, og siste, roman om Bjørn Hansen ventar hovudpersonen på døden, «kroppen forlot sjelen, langsomt, men ubønnhørlig». Korleis skal han te seg? Han lever ikkje i ein kultur der tida før døden er ei førebuing til det neste livet.

I møtet med den ukjende døden minner Bjørn Hansen seg sjølv om at han ikkje er aleine om det som no ventar han. «Universet var fullt av døde mennesker. Ja, de var talløse. Millioner på millioner, ja, milliarder, hadde møtt sin endelige skjebne, som var å dø.» Han erkjenner at det er fellesmenneskeleg å døy. Samstundes har ingen av dei som har gått føre, fortalt noko om korleis det er. Det finst ingen teikn eller spor etter dei. Men det er berre dei han kan lene seg mot no. Kven elles? Hadde han levd i ei tidlegare tid, hadde Bjørn Hansen kanskje lese den danske bestseljaren Huorlunde it Christet Menniske skal paa sin Soteseng beskicke sig til døden, skriven av Niels Palladius etter reformasjonen, trykt opp att og opp att for dansk-norske lesarar.

Bjørn Hansen burde ha hatt boka i biblioteket sitt. For, som han seier, sidan dei døde ikkje sjølv gjev lyd frå seg, er det førestillingane dei hadde medan dei levde, som opptar han, kva dei trudde på og bønene dei bad før dei døde. Så nært kjem han, men ikkje lenger. Han lengtar etter fellesskap med menneska som har døydd før han.

I desse grubleria er det ikkje berre fellesskapet med dei døde Bjørn Hansen søkjer. Det er like mykje alvoret. Det plagar han at han aldri greier å fange det verkelege alvoret i møtet med døden. Det heng saman med at døden ikkje har noko andlet. Døden er mannen med ljåen og det hudlause skjelettet, seier han. Kanskje tenker han på skjelettet frå freskomåleri i mellomalderkyrkjer rundt om i Europa, som «Dance Macabre» måla av Bernt Notke i Tallin og Lübeck.

For Bjørn Hansen inneber den andletslause døden også Guds fråvær. Døden kjem utan andlet – utan Guds andlet i alle fall, seier han. Det er dette som gjer førebuinga til døden ordlaus og skremmande utan alvor. Her skildrar Solstad ei moderne oppleving, som gjeld ikkje berre døden, men også livet: Alvoret vik kvar gong ein vil halde det fast. Kanskje har Solstad rett når han i eit intervju med Alf van der Hagen uttalar at livsalvoret forsvinn med kristendomen? Bjørn Hansen veit rett nok at alvoret høyrer døden til, han ynskjer å ta det inn over seg, men han greier det ikkje: «Eier du ikke alvor? anklaget han seg selv. Skal jeg ikke snart beskikke mitt bo?» Spørsmålet referer ikkje berre til profeten Jesaja, men også til fyrste punkt i den klassiske ars moriendi. Å «beskikke sitt bo» gjaldt både materielt og åndeleg og var i høgste grad alvorleg.

Til sist i første delen av Tredje, og siste, roman om Bjørn Hansen skildrar Solstad paradokset hovudpersonen står oppe i. Bjørn Hansen fortel at han som ungdom (ikkje ulikt Dag Solstad sjølv) mot slutten av 1950-åra miste, eller forlét, barnetrua. Han vende seg mot fornufta og verdslitteraturen. Summen av det han saug til seg frå litteraturen, førte til at han sette seg i rullestolen, seier han, ei forteljing vi kjenner frå dei to føregåande romanane om Bjørn Hansen, Ellevte roman, bok atten (1992) og 17. roman (2009).

Slik var rullestolsvindelen ein logisk konsekvens av den innsikta litteraturen gav han. Det var ikkje noka meiningslaus handling. Det var tvert om den store bragda hans, ei protesthandling retta mot tilværet, mot lukka i vår tid og mot alle dei som kunne vere lukkelege «som om det ikke var noe annet». Dei er vår tids epikurearar, som også heile ars moriendi-tradisjonen protesterer mot. Bjørn Hansens handling kan også lesast som ein protest mot den moderne fridomen. Fordi det ikkje finst nokon lagnad å vere bunden av, skapar Bjørn Hansen sin eigen lagnad. Han mimar invalid for å etterlikne det å vere eit menneske utsett for ein lagnad. Slik gjer rullestolen han til eit menneske, samstundes som rullestolen vert den himmelropande synda hans. Og no, i møtet med døden, er det denne løgna, det som gjorde han til den han var, som gjer at dei kristne omgrepa vert fylte av det gamle innhaldet att: Gud, døden og domen.

Det som uroar han no, er at han med opne auge går fortapinga i møte. Han stiller seg opp føre Gud, men kan ikkje knele. Han angrar ikkje og innser at han heller ikkje kan be om å verte frelst. Han trur jo ikkje på noko av dette. Samstundes er det «bare foran denne Gud, som jeg ikke tror på, at jeg kan si det. Guds eksistens gjør det problematisk å ikke tro». Dette gjer Bjørn Hansen uroleg ved tanken på døden.

Så bankar det på. Kven kjem? Er det svigerdottera Thea Nielsen, eller er det Gud? Eg er sanneleg ikkje sikker. For det som skjer, er i i alle fall at Bjørn Hansen vert nøydd til å tenkje over livet sitt og dermed førebuinga til døden, heilt konkret. Gjennom det påtvinga samlivet med sonesonen, Wiggo, får Bjørn Hansen høve til å «beskikke sitt bo», om ikkje materielt, så i alle fall åndeleg.

Korleis vert forteljinga om vi samanliknar henne den kristne ars moriendi? Det første punktet i førebuinga handla om å setje opp eit testamente. Det er ikkje noko Bjørn Hansen tenker på. Men dinest skulle den døyande gjere opp alt uoppgjort og forlike seg med andre menneske. Det er dette Bjørn Hansen no får sjansen til, når «fortida dukket opp og håndhilste på ham». Forsoninga går trått. Han får ikkje til å snakke. Fyrst når Wiggo tar initiativ, kjem erkjenninga av at han ikkje får det til, og forløysinga kjem: «Han følte at han rett og slett hadde skriftet overfor sitt barnebarn, og så fikk det bære eller briste.» Han får til ei slags forsoning med Wiggo og frydar seg nærast over det fellesskapet som no har opna seg: «Han og sønnesønnen. Begge to. Lykken.»

Men det er sjølvsagt meir. I den gamle førebuinga til å døy var målet med forsoning å kunne stå for Guds domstol utan noko vondt i hjartet. Også dette vert eit spørsmål for Bjørn Hansen. Den store bragda hans, sviket, synda i rullestolen – var det vondsinna? Sjølv om han hadde vedgått ugjerninga i retten, kan han framleis ikkje kalle det vondsinna. Det er ikkje noko han kan skrifte. Han står for det han har gjort, det er hans protest mot fridomen det moderne mennesket har tilkjempa seg. Han ynskjer jo ikkje å vere fri.

Protesten gjennom livet vert fletta saman med døden i dei siste sidene i romanen. I døden stadfester Bjørn Hansen kven han er, og han gjer opprør mot den som øydelegg fellesskapet med sonen: kjærasten N.N. På eit vis vert det ei negativ spegling av ars moriendi. For kunsten å døy heng tett saman med kunsten å leve. Denne samanhengen er sjølve kjernen: Gudsfrykta i livet kjem av erkjenninga av at mennesket er døyeleg. Og lever ein i gudsfrykt, døyr ein i gudsfrykt.

Frå reformasjonen og framover finst det hundretusenvis av likpreiker frå det protestantiske Europa. Det vil seie preiker frå gravferder med skildringar av ideelle kristne liv og dødsleia deira. Felles for skildringane av dødsleia er ein fast struktur som fylgjer stega frå ars moriendi. Etter eit liv i gudsfrykt sovnar hovudpersonane til sist inn, i «ei fast tru på Kristus», eller dei vert henta av englane til Guds andlet. Restar av denne strukturen finn vi i vår tids nekrologar og dødsannonsar. Sovnar ein «stille inn», er det ein gammal kode for at det ikkje var nokon tvil og motstand føre døden, at det altså var ein ideell kristen død.

Dødsleiet til Bjørn Hansen er særs kort, han rekk knapt å tenke. Men Dag Solstads skildring toler likevel ei samanlikning med eit klassisk kriste dødsleie. Protesthandlinga i øvste etasje på Enerhaugen, etter at Bjørn Hansen har pressa seg til sitt ytste ved å klatre opp lange bakkar og trapper, stadfester at han døyr som han lever: som ein opprørar. I romanen møter han ikkje Guds andlet i døden, men derimot sonesonens andlet. Han døyr ikkje i englefamn, eller boren av helgenforbøn, men i sonesonens armar.

Bjørn Hansen kan aldri døy etter den gamle kulturens ars moriendi. Han manglar den kristne trua som er den uttalte premissen, og kollektivet rundt han manglar dei felles førestillingane som evna å bere menneska gjennom døden. Samstundes femner døden hans om ei sentral side ved ars moriendi, nemleg at kunsten å døy er kunsten å leve. Ein døyr som ein lever, i gudsfrykt. Hos Bjørn Hansen er det ikkje trua og gudsfrykta som syner seg i dødsaugneblinken, men hans eigen protest mot manglande fellesskap og alvor. Slik vert livet hans fullført. Døden, som livet, vert ein fullenda protest. Protesten mot gudsfråværet erstattar gudsfrykta.

I dei fortvila refleksjonane over å døy i ein kultur der døden er utan andlet og alvor, lengtar Bjørn Hansen etter «et siste kristent hvilested». I ein samtale med Håkon Bleken og Tom Egil Hverven på Litteraturhuset i Oslo fortalde Dag Solstad at denne setninga var ei av dei viktigaste i romanen. Ho var ein av dei sentrale grunnane til at han skreiv romanen, men han visste ikkje heilt kvifor.

Det eg i alle fall veit, er at Tredje, og siste, roman om Bjørn Hansen stiller nokre viktige metafysiske fordringar til det moderne mennesket. Det handlar om kunsten å døy: om alvoret, ikkje berre i døden, men også i livet.

Eivor Andersen Oftestad

Eivor Andersen Oftestad er forfattar og forskar ved MF vitenskapelig høyskole for teologi, religion og samfunn og fast skribent i Dag og Tid.