Dei var tretti. Eit par var brør, dei andre kom åleine. Tretti gutar frå Afghanistan, i mørketida i Lakselv. Framande fuglar, så klart. Men kunne det likevel tenkjast at dei høyrde til her, på eit eller anna vis?

Det var i desember 2015. Eg hadde arbeidd eit års tid som vikar ved Lakselv vidaregåande skule, og sant å seia var eg ikkje sikker på om det var lærar eg ville vera. Då avdelingsleiaren kom og sa at stillinga mi snart ville forsvinne, tenkte eg at det kunne vera lagnaden som ordna det såleis. Men avdelingsleiaren hadde eit godt nyhende òg, nemleg at han visste om ein ny jobb til meg.

Mottak

I dei dagane vart det opna ikkje mindre enn fire asylmottak i Porsanger kommune, som har litt under 4000 innbyggjarar. Eitt låg i Skoganvarre, nokre mil oppover Lakselvdalen i retning Karasjok. Eitt låg i Børselv, den vesle kvenbygda på austsida av fjorden, og eit tredje på Stabbursnes på vestsida. Nokså grisgrendte stader, alle i hop, nesten heilt utan tenestetilbod – berre Børselv har butikk.

Men eitt mottak låg sentralt, midt i indrefileten av Porsangers kommunesentrum Lakselv, og det var mottaket for dei tretti afghanske gutane. No skulle dei få lære norsk. Helvta av dei var så unge at ungdomsskulen fekk ansvaret for dei. Den andre helvta, i 16–17-årsalderen, skulle få norskopplæring gjennom den kommunale vaksenopplæringa. Til dette trong dei minst eitt ekstra hovud – gjerne meg.

Eit halvt år fekk eg i lag med desse gutane. I ettertid kjennest denne korte perioden som ein vesentleg del av livet mitt.

Klassen

Tilfeldigvis låg vaksenopplæringa – og forresten òg det samiske språk- og kultursenteret – i bygget der afghanarane budde, i etasjen under dei. Dei hadde romma sine bortover ein lang korridor, og på dei fleste romma budde minst to gutar. På éi av dørene var det klistra ein handskriven papirlapp: «Moské». Dette var eit rom som dei andre, berre utan senger og med fargerike teppe på golvet.

I fellesarealet i denne etasjen fekk vi det nye klasserommet vårt. Mandatet mitt var enkelt nok, å prøve å lære desse såkalla einslege mindreårige asylsøkjarane litt norsk. Utan forkunnskapar om korleis ein best lærer innvandrarar norsk, skreid eg til verket.

Gutane burde hatt ein kvalifisert lærar, ikkje ein litteraturvitar utan pedagogisk utdanning. Men skikkelege lærarar veks ikkje på tre, særleg ikkje på bjørkene i Lakselv midtvinters. Så eg prøvde som best eg kunne, og gutane prøvde som best dei kunne, og det gjekk på eit vis.

Av og til var det improviserte klasserommet vårt prega av høgt støynivå og eit visst kaos, ei utfordring eg for så vidt ikkje var ukjend med frå arbeidet på den vidaregåande skulen. Det kunne vera vanskeleg nok å vita kva dei norske ungdommane krangla om, spesielt dei gongene dei slo om til samisk.

Afghanarane brukte to språk eg ikkje meistra, pashto og dari, så det var nok mykje eg ikkje forstod av ulike konfliktar imellom dei. Det hadde venteleg hjelpt om eg visste meir om Afghanistan, men noko tilsvarande kan ein kanskje seia om USA og Nato, og dei valde som kjent å invadere landet.

Ein viss variasjon vil det gjerne vera i ein skuleklasse. Om ein del av gutane hadde lite skulegang og sleit med å sitja stille på stolen, fanst det òg svært rolege og endåtil boklege typar. Nokre lærte norsk eventyrleg fort.

Afghansk fotball

Noko eg snart innsåg, godt hjelpt av røynde kollegaer, var at det kunne vera greitt for alle å koma seg litt opp av stolen innimellom. Kuldegradane var gjerne mange, men vi prøvde å bruke nærområda. Vi gjekk tur, vi oppsøkte biblioteket og kyrkja, vi feira samefolkets dag.

Det artigaste var likevel fotballen. Vi reserverte eit par timar i veka til gym i den store idrettshallen, og gym var synonymt med fotball. Vel, nokre ville helst spela cricket, men enno i dag slit eg med å skjøna reglane i denne underlege sporten. Så det vart stort sett fotball, som jo er skrekkeleg keisamt å sjå på, men forbausande morosamt å spela – spesielt med livet som innsats.

Ein gong øydela eg ankelen i ei vill takling. Ved eit anna høve fekk eg ein diger blåveis idet ein brande av ein gut stanga hovudet i fjeset mitt. Så var det klemmen, sjølvsagt, det eg no kallar ein afghansk klem, som eg fekk av ein gut som vart så skrekkeleg glad for å skåre: Han må ha knekt nokre ribbein på meg, for eg hadde vondt i månadsvis etterpå.

Nokre gonger prøvde eg å vera dommar. Men det fungerte ikkje, dommaren hadde ingen autoritet. Ingen har nokon autoritet i afghansk fotball, alt kan skje.

Smeltedigelen

Som ein dårleg vits kunne eg ha påstått at eg sjølv, som ein slags flyktning frå Trøndelag til Finnmark, hadde lett for å identifisere meg med dei unge afghanarane. Betre er det nok å seia at mi eiga vitløyse vart blottlagd for meg i Finnmark: Kva visste eg til dømes om samar og kvenar, eller nordlege tilhøve i det heile, før eg flytte nordover?

I denne miksturen av nye røynsler blanda lagnaden altså ein gjeng afghanarar, som opna augo mine for nokre overraskande parallellar. For det fyrste var jo kvenane òg flyktningar, på sett og vis, ein gong i tida, frå nord i Sverige og Finland. Og då andre verdskrigen gjekk mot slutten, og tyskarane brende Finnmark og Nord-Troms til grunnen, vart alle dei som budde der, flyktningar.

Eg høyrde fleire innfødde finnmarkingar bruke dette som argument for solidaritet med menneska som kom til Finnmark under flyktningkrisa i 2015, mange langs den såkalla arktiske ruta, med sykkel dei siste mila til den norskrussiske grensa.

Dessutan er det noko med akkurat Porsanger. Likskapen med New York City er slåande; det dreier seg om ein smeltedigel. Her lever samar, kvenar og etnisk norske nokolunde harmonisk. Ein nigerar (ja, du las riktig, ikkje ein nigerianar) i bygda fekk forresten nyleg æresmedlemskap i den lokale kvenforeininga. Så er det jo mange russarar og finlendarar, og sporadiske innslag av soldatar frå fleire land, knytte til Garnisonen i Porsanger.

Ein aftan på den lokale puben høyrde eg plutseleg ikkje anna enn fransk og amerikansk kring meg – alle var der på Nato-øving. Sist, men ikkje minst fortalde ein homofil mann meg at Lakselv i augo hans er Finnmarks homohovudstad, at folk her er meir tolerante enn andre stader i regionen. Men eg kan ikkje garantere at dette stemmer.

Poenget er at dei unge afghanarane, slik eg opplevde det, ikkje verka så malplasserte som ein kanskje skulle tru i Porsanger. Finansielt var kommunen riktig nok i ein kritisk situasjon i 2015, og det er han for så vidt framleis, men det fanst no iallfall plass nok til flyktningane, i det som er Noregs tredje største kommune i areal.

Tankane går til Robert Bly i Olav H. Hauges omsetjing, diktet «Sundag i Glastonbury, Connecticut»: «Merkeleg å koma i hug India!/ Rikdom er ingenting anna enn skort på folk.»

Uklår fortid

Ser ein på Europa under eitt, utgjorde flyktningar frå Afghanistan ei av dei aller største gruppene under flyktningkrisa. Men kven dei afghanske elevane mine eigentleg var, sånn i botn og grunn, veit eg enno ikkje den dag i dag.

Eg finn fram att den krøllete klasselista, der står det om morsmålet deira var pashto eller dari, og det står kva etnisk gruppe dei tilhøyrde: pashtunar, tadsjik, hazara, usbek… Men inkje av dette gjev svar på dei største spørsmåla: Kvifor kom dei hit? Kva dreiv dei, kven dreiv dei? Korleis nådde dei så langt som til Noreg – og Finnmark?

Det fall seg aldri naturleg å spørja rett ut. Ein lærar prøver å koma nær elevane sine, men så finst det kanskje nokre dører som ikkje bør opnast, iallfall ikkje utan at ein har vorte invitert med inn.

Det litt påfallande med mange einslege mindreårige asylsøkjarar er sjølvsagt at dei neppe kan ha funne på – eller lykkast med – å reise heilt til Noreg på eiga hand. Nokon står i bakgrunnen, nokon må ha hjelpt dei på eit eller anna vis, men korleis, på kva vilkår?

Den nedsetjande termen «lykkejegerar», brukt flittig av visse politikarar under flyktningkrisa, bidreg ikkje til større forståing. Tilsvaret gjev seg sjølv: Jaktar vi ikkje alle på lykka, på det eine eller andre viset?

For alle vindar

Ein av dei afghanske gutane eg hugsar best, var ein eg nok kunne ha nytta det fulle namnet på, men la oss her, for å vera på den sikre sida, gje han pseudonymet Mo. Han gav meg, då vegane våre alt hadde skildest åt, løyve til å skrive ein artikkel om han i den norskspråklege samiske avisa Ságat. Tittelen var «Fra Lakselv til Jungelen».

Det var nemleg der han hadde hamna, berre månader etter at eg sist såg han på skulebenken i Lakselv. Jungelen var utnamnet på den store flyktningleiren i Calais i Frankrike, der mange tusen menneske samla seg i von om å koma seg over kanalen til England. Mo var ein noko eksentrisk ung herremann, med formidabel hjernekapasitet og ein herleg, absurd sans for humor. Han fekk ikkje bli i Noreg.

Det fekk dei aller færraste av gutane på mottaket i Lakselv. Etter lova kan einslege mindreårige asylsøkjarar normalt ikkje sendast ut medan dei enno er mindreårige, men idet dei fyller atten år, får pipa ein annan låt. Nokre av gutane vart transporterte attende til Afghanistan, vurdert av Noreg til å vera eit trygt land, i strid med synet til mellom andre Amnesty International. Atter andre, som visste kva veg det bar, flykta heller vidare. Dei hamna i Tyskland, Frankrike, Spania. Eg er ven med nokre av dei på Facebook og veit at fleire har fått permanent opphaldsløyve i desse landa. Nokre er i utdanning, nokre har teke fagbrev.

Men så er det dei, som Mo, som eg ikkje lenger anar noko om. Facebook-veggen hans er aud, avfolka. Der finst ikkje anna enn nokre bursdagsgratulasjonar frå fleire år attende, på ein dato som forresten neppe var den riktige bursdagen hans – eller kunne det verkeleg stemme at ein heil gjeng med gutar på mottaket alle var fødde 1. januar? Eg har prøvd å kontakte Mo, men ikkje fått svar på lenge.

Lyspunkt

Eg har ikkje meint denne teksten som noko innlegg i den uendelege innvandringsdebatten. Etter at eg flytte frå Lakselv, har eg fullført praktisk-pedagogisk utdanning og vorte ein litt «skikkelegare» lærar, og enno i dag syslar eg med norskopplæring for innvandrarar. Lojaliteten til ein lærar ligg hjå elevane, ikkje hjå politikarar eller ideologiar.

Sjølv om dei færraste av dei afghanske gutane fekk noka særleg nytte av norsken dei lærte i Lakselv, må ein tru at skulegangen i det minste gav litt lys i tilværet deira i den stutte tida dei var i Noreg. Iallfall var det å få møte dei i mange gylne augneblinkar ein veldig rikdom for meg.

Erlend Skjetne

Erlend Skjetne er forfattar og lærar.