Lytt til artikkelen:

Frå fotomuseet i Reykjavik – Ljósmyndasafn Reykjavíkur – har eg utsyn over den gamle hamna. Dit kom 21. april 1971 det danske kystvaktskipet «Vædderen F-349» med dei fyrste handskriftene som Danmark til slutt hadde gått med på å levera attende til Island.

Alltinget reiste saka fyrste gongen alt i 1907. Dinest gjekk det slag i slag med ujamne mellomrom: 1924, 1930, 1938, 1945... Særleg etter krigen var saka ei varm potet i dansk politikk gjennom fleire tiår. Det var aldri tale om at danskane hadde nokon folkerettsleg skyldnad til å gje islendingane dei opphavlege versjonane av kveda, lovene og sogene.

Men til sist – i 1965 – vedtok Folketinget ei lov som innebar at Island skulle få skriftene attende i form av ei gåve frå Danmark. Punktum var likevel ikkje sett. No fylgde rettstvistar og to førehavingar i den danske høgsteretten. Fyrst 18. mars 1971 sytte ti av tolv høgsterettsdomarar for at ord kunne omsetjast til handling: Over eit tidsrom på om lag 25 år skulle tusentals islandske manuskript sendast frå København til Reykjavik, fyrst sjøvegen, seinare med fly. Sjøferda til «Vædderen» vart ei fyrstereis i det stykket. Om bord var handskriftet Codex Regius med mellom anna Den eldre Edda og den omfangsrike Flatøyboka i to band.

Eg vil sjå kva som hende med eigne augo. På fotomuseet attmed sjølve åstaden finn dei fram ei rad fotoalbum med hundretals negativ. Eg fer attende i tid med lupe; 21. april 1971 ovrar seg i svartkvitt. Det er lett å stira seg blind, men smått om senn avgrensar eg merksemda til ei handfull fotografi. Eitt bilete viser tre danske matrosar i det dei går i land. Dei ber på dei islandske handskriftene solid innpakka i grått papir. Matrosane har på seg svarte hanskar. Nokre av sjømennene om bord har fotografiapparat. Ein skokk med islandske skuleborn har alt borda skipet og fylgjer med på hendinga derifrå. Det er onsdag, men fridag, no som handskriftene vender attende.

Eit anna fotografi syner speidarar som står æresvakt på kaia. Det er i fargar, jentene er i fokus, dei har mørkeblåe strømper, skjørt og genser utanpå kvit skjorte, og annakvar jente held eit islandsk flagg. Eit tredje bilete gjev meg eit fugleperspektiv. Eg ser ned på eit korps som speler hornmusikk, ein horde med fotografar og eit festkledd hav med menneske. Statsministeren har forlate talarstolen. No gjev dei danske sjømennene frå seg pakkene til islandsk politi. Ein av politimennene helsar formelt; gjer honnør – det ser ut som det er til handskriftene.

Eg ser det eg ser: fotografiske minne om høgtid, ja, men mest eit biletprov på at andre tekstar enn berre dei religiøse kan vera nær heilage. Heftar det eitkvart salomonisk ved det endelege utfallet av saka? Truleg. Men korfor hamna alle dei islandske handskriftene i si tid i «Kongens by»?

Det korte svaret på det spørsmålet lyder Árni Magnússon, fødd 1663, død 1730. Denne islendingen vart i 1701 professor ved Universitetet i København, i både filosofi og danske antikvitetar. Apropos det sistnemnde: Berre 22 år gamal tok han til å samla handskrifter og handskriftfragment. Litt dansk og norsk, mest islandsk. Soga seier at Árni Magnússon atter budde på sogeøya i 1702–12. Der og då liktest han ein menneskeleg trålar på land. Han fekk med seg attende til København så godt som alt som då fanst av tekstar frå den litterære stordomstida på Island. Denne bok- og handskriftsamlinga testamenterte han seinare til universitetet. Resten er ei historie der datoen 21. april 1971 er tidarvendet.

I dag hyser Árni Magnússon-instituttet ved universitetet i Reykjavik dei heimkomne handskriftene. Her vert eg teken imot i eit bibliotekliknande rom dei kallar Málstofa. Eg har skrive og bede om ein samtale, men det islandske vertskapet vil òg visa meg nokre skriftlege høgdepunkt. På eit bord midt i rommet ligg tre av desse – Njålssoga, Flatøyboka og Jonsboka – på mjuke, blåsvarte puter. Fremst i Njålssoga ser eg eit randnotat som Árni Magnússon sjølv har ført i pennen. Han skriv om korleis og kvar han fekk tak i handskriftet.

Islendingane kan lesa alle desse tekstane handfritt. Sett frå min synsstad er alt skrive på eit nærskyldt, men framandt mål. Såleis vert blikket mitt overflatisk: Eg ser dyrehudene skrifta er festa til, noterer meg fargerike illustrasjonar, legg merke til ei mengd avstyttingar i setningane og – stort sett – fråværet av andre skriftteikn enn punktum. Samstundes er synsinntrykka mektige på eit underleg vis. Eg kjenner ein diffus age for desse eldgamle skriftene. Ikkje minst er Flatøyboka overveldande. Ho er namngjeven etter finnestaden Flatey på Vest-Island. Ho er òg den største av dei islandske skinnbøkene, med 225 blad folio.

Flatøyboka vart skriven i 1380-åra av prestane Jon Tordsson og Magnus Torhallsson (for islendingen Jon Håkonsson), og inneheld annalar, kvad, soger og tåttar (korte forteljingar). No ser eg det fyrste bandet. Det er stort, tungt, velhalde. Eit særsyn. Og på sett og vis norsk òg. I Flatøyboka finn du dei utførlegaste oppskriftene av sogene om Olav Tryggvason og Heilag-Olav. Og historia om «bysbarnet» mitt òg, Eigil den vidfarne frå Trondheim. Og dei eventyrlege forteljingane vi høyrde om i barndomen – om dei norrøne ferdene til Grønland og Vinland. For meg vert Flatøyboka ei blanding, ein hybrid, ei skriftkulturell gråsone: islandsk og norsk i eitt.

Noko liknande kan seiast om Jonsboka. Den islandske lagmannen Jon Einarsson skreiv henne medan han heldt til i Noreg i 1279–80. Hovudkjelda hans var landslova til kong Magnus Lagabøte, og Jon fylgde henne i dei fleste ting. Etter at siste punktum var sett, reiste ein norsk riddar med det noko teatralske namnet Lodin Lepp til Island i lag med Jon og Jonsboka. På Alltinget i 1281 var det Lodin som greidde å få lovboka (i hovudsak) vedteken. Ulikt den norske landslova står det verken om landvern eller odel i den islandske, elles er mykje likt – etter det eg har høyrt gjete. Og Jonsboka har aldersrekord mellom verdslege lovbøker som enno gjeld: Eg lærer at rundt rekna ein tidel av Jonsboka framleis er med i det islandske lovkorpuset. Det er til dømes tale om lovreglar som krinsar om eigarskap til og deling av drivtømmer som kjem rekande med havstraumar og vindkast inn på strendene.

Dei islandske handskriftene frå mellomalderen minner meg om skriftleg rekved; eit vell av manuskript som før var spreidde for alle vindar. Takk vere særskilt Árni Magnússon har desse skriftene smått om senn vorte vidgjetne i heile verda som rike gåver – skriftleg gull, røykjelse og myrra – til ettertida. Og Halldór Laxness har skrive under på kor avgjerande Árni Magnússon har vore for ei ny skriftkulturell tidsrekning. I romanen Íslandsklukkan er han skildra som lærd handskriftsamlar med «kunstnarnamnet» Arnas Arnaeus. Då Laxness fekk Nobelprisen i litteratur i 1955, var det denne romanfiguren Svenska Akademien meinte meir enn nokon stod fram som ei kraftfull ikjøting av Island.

Laxness sjølv var kan henda meir mangetydig? Utanfor Gljúfrasteinn – heimen hans frå 1945 og frametter – eit par mil nordaust for Reykjavik står det ein kvit Jaguar med raudt interiør. Bilen til Laxness har ein 3,4 liters XK-motor med 210 hestekrefter. Symjebassenget hans er òg elegant. Eit grunt rektangel med kvite kantar og turkis botn pluss ein statue av ein islandshest i vilt sprang, i fullt tan ved den eine enden av det.

Innomhus er boksamlinga til forfattaren frosen i tid: urøyvd etter han døydde. Bøker i tusental. Kanskje er dei skipa på eit gjennomtenkt vis. Sjølv ser eg ingen berrsynte raude trådar, berre sjangerblanding og skifterikdom. Mellom to lenestolar inne på skriverommet, på eit bord med fire–fem snadder, ligg både ei bok Laxness har skrive sjølv, og Vesterveg til Vinland som Helge Ingstad skreiv. Attmed ei bok om sovjetisk utanrikspolitikk står ei diktsamling som Aslaug Vaa gav ut: Skjenkarsveinens visur frå 1954. Og ein studie av orientalske, greske og romerske myntar. Tilfeldigvis apropos: Ein stad i nærleiken av huset til nobelprisvinnaren gøymde Egil Skallagrimsson i si tid ovmykje sylvpengar. I Egilssoga står det skrive at han etterpå drap dei to trælane som hjelpte han, av di han ville vera viss på at gøymestaden ikkje skulle gjerast kjend. Koordinatane tok Egil med seg i grava. Framleis har ingen funne skatten som han leivde etter seg.

Handskriftene som Árni Magnússon fekk tak i og samla inn, var lettare å få auga på. Dei låg i dagen kringom på gardar og i kyrkjelege krinsar, heime hjå folk og mellom presteskapet. I skrivande stund tenkjer eg på Árni Magnússon mest som ein eventyrfigur. Ein oskeladd, rett nok ein vitskapleg ein: ein flink og onnig samlar av bokstavar og teikn, setningar og avsnitt. Alt han fann, la han opp i sekken. Men han må ha sett noko i og ved handskriftene som dei tallause gamle eigarane av dei ikkje såg. For Árni Magnússon må handskriftene ha ovra seg som ein handfast skriftkulturell skatt. Det kan tenkjast at han berga tekstane frå gløymsle og vanlukke. Utan Árni Magnússon på rett stad til rett tid hadde Island etter alle solemerke vore eit fattigare land.

Kva slag land var det Árni Magnússon eigenleg saumfór for meir enn 300 år sidan? Svara finst i form av tal og tabellar som han sjølv konstruerte og sette saman – i lag med Páll Vídalín: I 1703 talde dei 50.358 islendingar spreidde på hushald med i gjennomsnitt 6,15 medlemer. Heile 54,6 prosent av islendingane var kvinner. Kvinnene lydde 338 ulike førenamn (éi hadde to slike namn); 19,7 prosent av dei gjekk under namnet Gudrún. Dei 22.867 islandske mennene hadde 387 forskjellige førenamn (éin mann hadde to), og 23,5 prosent av karane heitte Jón. Desse to namna ruva i namnelandskapet, dei nest mest nytta førenamna hadde ei utbreiing på berre kring 5 prosent. Å sjå til er det heile tida tale om tilnærma norske namn. På lista over dei 25 mest utbreidde personnamna til menn ser eg ingen far etter keltisk namnesed, som til dømes Njål.

Árni Magnússon og den statistiske kompanjongen hans laga òg eit statistisk snapshot av den mannlege delen av yrkeslivet (utanom dei dominerande primærnæringane): I 1703 var det 43 domarar på Island. Og sju bødlar som skulle fullbyrda dei strengaste straffene... Vår Herre var rikt representert gjennom to biskopar og 243 prestar. Attpå var der sju lærarar og to bokbindarar. Og seks falkefangarar. Og så bortetter. Desse opplysningane teiknar eit bilete av eit nesten fabelaktig samfunn, nett som det vore dikta opp. I staden er det tale om banebrytande fakta og statistisk nybrotsarbeid av rang: den fyrste folketeljinga i noko land nokosinne (på oppdrag frå danskekongen). Eit kronologisk startpunkt for talrekkjer og anna taltilfang som peikar fram mot den dag i dag, som viser kvar landet har lege og ligg.

Alskens tal er isolert sett ikkje noko å samla på. Tal treng i regelen tilhøyrande bokstavar, utdjupande setningar for å gje meining, bakgrunnsstoff, heilskap, kontekst. Sameleis med mange fotografi. Dei er augneblinksbilete som du no og då lyt fatta og tolka i lys av faktaopplysningar som ikkje utan vidare er synlege. Vi må sjå det store biletet. Døme: Eitt fotografi frå heimkoma til handskriftene den aprildagen i 1971 grip eg ikkje ved fyrste augnekastet. I bakgrunnen ser eg «Vædderen» i full breidd på veg inn på hamna, gråmåla og majestetisk, med to dannebrog blakrande i vinden attåt ein bråte orlogsflagg. Men framføre kystvaktskipet: ein liten trebåt med eit blåkvitt flagg i akterenden. Korfor det?

Vel, motivet viser seg å vera eit slag takk for sist. I juni 1913 kom det danske kystvaktskipet «Islands Falk» til Reykjavik, har eg fått vita. Då protesterte ein islending som heitte Einar Petursson; han rodde kringom inne på hamna med det uoffisielle opposisjonelle republikanske flagget Hvítbláinn. Danskane meinte Einar braut lova og kverrsette flagget hans. På fotomuseet får eg sjå ein rekonstruksjon av hendinga rett etterpå. Einar er staseleg kledd i kvit skjorte og svart vest. Attom han ei rekkje eimbåtar og seglskuter. Det må ha vore vindstilt, for flagget med den kvite krossen og fire blåe felt heng slapt nedetter flaggstonga. I fokus: Einar har augo feste mot kameraet medan han ror. Eg granskar biletet. I nokre sekund «stirer» vi på kvarandre. Og eg ser etter alt å døma ein mann som er sin eigen herre, ikkje træl. Det er litt av eit syn: eit tidlaust tidsbilete.

Morten Søberg

Morten Søberg er direktør for samfunnskontakt i SpareBank 1 og fast skribent i Dag og Tid.