For å skjøna dette lyt du fara til fjells med nynorske skrifter. Du må flakka omkring i høgfjellet og lesa av di du vil skriva. Fraa Byen det berer: Eg fer frå Oslo og kjem fram til Eidsbugarden ved vestenden av Bygdin etter rundt rekna 27 mil på vegen. Eg reiser frå sentrum til periferi, frå bokmålsvelde til eit herad med nynorsk som styrings- og skulemål. Vinjerock vert arrangert her om somrane no.

Nede ved innsjøen er det konstant påskeøystemning: Der står ei røseleg steinbyste til minne om A.O. Vinje. Ho vart gjord av bilethoggaren Ståle Kyllingstad og avduka i 1968. Hit pla Vinje ro i si tid, over Bygdin, til den enkle hytta si, som framleis står. Alt dette lyt vera velkjent. «Alt» ved Vinje – dikt og songar, avisa Dølen, essayistikken – er obligatorisk kunnskap dersom du skriv nynorsk i vaksen alder. Eg har Ferdaminni klårt føre meg som mentale bilete, form og innhald. Like eins medvitet om at eg har valt å skriva annleis enn det store grosset av nordmenn. Og difor må lesa skrifter som på ymist vis klårgjer kva den nynorske skriftkulturen er, kan vera, kunne ha vorte.

Eg har klede og anna utstyr med namn. På fjellskorne mine står det «Glittertind», på Norrøna-buksa «Falketind», fjellet der Vinje såg føre seg at ånda hans slo opp ein heim. Den mørkegrøne sekken min har ei lys treramme attanføre, ikkje blankt aluminium, og oppi: alt eg treng for å skriva. Eg vil så å seia gå djupare inn i den nynorske skriftkulturen her, til kjeldene. Såleis har eg med doktoravhandlinga til Gustav Indrebø: «Norske innsjønamn i Upplands fylke» (ferdig i september 1923, kom ut i 1924 og var emne for doktordisputas 11. september 1925).

Frå Eidsbugarden går eg forbi stova til Vinje og kort tid etter til ei lita bru som tek meg tørrskodd over Mjølkedøla. Den elva har gjeve namn til ei rad tjørner og vatn lenger opp, som Mjølkedalsvatnet nedanfor Mjølkedalsbreen. «Vatnet baade i innsjøen og elvi er mjølkekvitt bredvatn», skriv Gustav Indrebø i avhandlinga si. Han er oppteken av fargar og gjer kjent at fargeadjektivet svart er mest brukt i innsjønamn i Oppland. Blå og mørk finst heller ikkje sjeldan. «Langt etter svart kjem grøn, kvit, raud.» Medan bleik, grå og brun ikkje er oppskrivne i namn på vatn og vassamlingar i dette fylket i det heile. Men alle slike nemne for farge siktar anten til «ljosdaam over sjølve vatni» eller dei «karakteriserer umlendet».

Mjølkedøla er omtala på ei liste Indrebø har laga til over elvenamn som går inn i innsjønamn. Eg fylgjer elva oppetter, det er bratt og varmt å gå. Stundom er elvevatnet kvitt som mjølk å sjå til, ja, men som tidast skifter vatnet farge lik ein kameleon – somtid blankt, mest blåsvart. Lyden er meir konstant. Ei jamn brusing og susing. Ei vanesak: Mjølkedøla liknar på dei gamle vekkjarklokkene som tikka høglydt og uhøyrande i bakgrunnen. Etter nokre kilometer ser eg Mjølkedalsbreen atti. Han går opp til kring 2000 meter over havet. Mellom breen og elva får eg auga på Store Mjølkedalsvatnet. Usynleg for meg: Øvre Mjølkedalsvatnet. Seinare, attom fjellet med det gilde namnet Storegut, kjem eg til å gå forbi Mjølkedalstjørni, ei tjørn nedanfor Mjølkedalstinden (2138 moh.) med fleire vassamlingar på ulike høgdenivå og bekker som bind dei saman i terrenget.

Utsynet her oppe, midt i Jotunheimen, er storfelt. Is, snø, stein, vatn. Eit landskap med nynorske stadnamn som talar eit tydeleg språk om logiske samanhengar mellom linene: Indrebø gjer kjent at namn på -sjø har hovudsetet sitt i dei indre lutene av Austlandet som ligg lengst frå havet. Dei minkar i tal mot vest, sør og nord etter som ein nærmar seg det: «Fraastandet fraa havet er det vel som har vore det avgjerande i hovudsaki.» På Vestlandet er det berre «vatn» av di saltsjøen var «sjøen», og «so trong dei eit anna appellativ for ferskvatni. Inn i landet kunde dei godt kalla ferskvatni -sjø, det var ikkje meiningsvillande».

Indrebø lærer at Oppland ligg heilt innanfor eit «breidt blandingsdistrikt» eller «overgangs-distrikt» mellom det mest typisk austlandske og det mest utprega vestlandske – der «vatn» og «sjø» møtest. Like eins har mange av flatbygdene på Austlandet i regelen tjern, Vestlandet har tjørn som ord for «liten innsjø», små stillståande vassamlingar, små fjellvatn og småputtar. (Ein parentes: Indrebø skriv at tilhøvet mellom dei to formene tjern og tjørn «har Marius Hægstad forklaara (munnleg) paa same maate som tilhøvet millom gamalnorsk lag (’det vedtekne, fastsette, avtala’) og nynorsk log», altså lov.)

Du ser det sjølv av di det er sjølvsagt: Geografiske namn og nemningar er ein fargerik og nær poetisk del av den nynorske skriftkulturen. Vatn, ikkje vann. Mjølk i staden for melk. Elva/elvi, ikkje elven. Slik sett er Jotunheimen eit nynorsk kjerneområde. Men eg må lesa Gustav Indrebø for å få kjennskap til kvifor det er slik. Han vart statens konsulent for stadnamn i 1923. Han sytte for at mange norske stadnamn vart skrivne etter norsk uttale og med norsk rettskriving etter nynorske reglar. Desse grunnsetningane fekk han fastsett i to kongelege resolusjonar frå 8. februar 1929 og 28. april 1933. Innsjønamna i Oppland er ein del av dette biletet. I avhandlinga hans er namna på vatna i regelen skrivne på nynorsk. I tillegg nytta han «grov ljodskrift» for å gje att lokal, norsk uttale. Uttaleoppgåver samla han på ferder i fylket, særleg sommaren 1922. Då fór han kringom i «eit ævelegt regn», skriv han om markarbeidet sitt i føreordet til avhandlinga.

Vinje er allemannseige, Indrebø meir kjend mellom feinschmeckerar – som fagmann og framifrå kjeldegranskar. Han vart fødd 1889, voks opp med å skriva riksmål, skifte til landsmål i studietida. Karakterane frå universitetet var lysande og vart melde til kongen: 1,0 i førebuande prøve i filosofi, karakteren 1,4 i morsmål, 1,5 i tysk og 1,4 i historie, som var hovudfaget. Den vitskaplege produksjonen hans var både manggreina og omfemnande. 1930 vart han sett til professor i vestnorsk målføregransking ved Bergens Museum. Då hadde han vore formann i Noregs Mållag i to år. Døydde gjorde han relativt ung, i 1942.

Stilen til Indrebø er mindre leiken og essayistisk enn Vinje sin. Indrebø skriv klårare, skriftene hans er gjennomstrøymde av definisjonsmakt, og språkføringa er full av detaljar eg merkar meg: ikkje i mellomtida, men «i millomtider» i ubunden form fleirtal. Ikkje «fram til» 2019, men «ned til» tida vår. Teiknsetjinga hans òg: Etter eit semikolon kunne han setja ein tankestrek. For at du skal stogga, gje tol, tenkja deg om... Adverbialet «ikkje» plasserte han i setningar på særeige vis, til dømes når han skriv om vektinga mellom nynorsk og dialekt ved normering av stadnamn: «(...) namni maa ikkje umskrivast so radikalt at bygdefolket kjenner dei ikkje att».

Det er ei smal sak å dagdrøyma og tenkja høgt time etter time, mil etter mil i den villmarka som Jotunheimen er. Eg er både borte og heime – mest av alt kan henda i eit område som eg meir og meir har byrja assosiera med skriftmålet mitt. Det har ikkje utan vidare falle seg slik. På eit eller anna tidspunkt i livet vert nynorsk noko du må velja, og du vel å skriva deg inn i ein skriftkultur forma og prega av kjende namn og kanoniske skrifter. Og tilhøyrande førestillingar som stundom verkar idealiserte.

Eitt døme på det siste kan vera det vidgjetne tvisynet til Vinje. I Ferdaminni går han over til å skriva vi i staden for eg etter at han er komen til Trondheim. Då er det snakk om «oss frå hovudstaden», som i større grad enn andre byfolk «lettare ser kvar ting liksom med ei dobbelsyn; vi ser med eitt augnekast liksom retta og vranga på livsens vev, såleis at vi lettare kan liksom gråta med det eine auga og le med det andre». Det nynorske tvisynet til Vinje er eit Oslo-fenomen. Men dette dobbelsynet har også «mange av våre betre fjellfolk», legg han til. Han skriv liksom om seg sjølv. Han tenkjer sannsynlegvis på Fjell-Noreg som eit overgangsland med innslag av farande folk, folk med skifte i seg. Men dette er kanskje litt utbrukte seiemåtar?

Å sjå til kan Indrebø verka meir, tja, einsynt. Og allstøtt ekstremt presis. Han minner meg svakt om eit vasshol i snøen eg kjem framom nedanfor fjellet Høgbrothøgde, rett «andsynes» Storegut. Det har form som ein flattrykt sirkel, ein ellipse. Eg er mutters åleine, eg gjer som eg vil: sirklar inn naturfenomenet, fotograferer, set meg ned, analyserer biletet med ein app eg har lasta ned frå nettet: Fargen på vatnet er gråblå, meir eintydig har han HEX-koden #7FA1AF. Lysstyrken til vassfargen er 68 prosent (der 0 og 100 prosent er høvesvis svart og kvitt). Reinleiken til fargen (kalla kroma) er 28 prosent, der 0 hadde vore jamgodt med grått. Eg fer lenger innetter fjellheimen. Eit stykke ovanfor ser eg at vassamlinga liknar på eit auga. Einøygd stirer det mot himmelen. Skylaget, det milde duskregnet som fell.

Sistpå får eg sjå Bygdin att. Fyrst på dagen har eg gått i sikksakk mellom Sogn og Fjordane og Oppland, eg kryssar fylkesgrensa tre gonger på veg attende til Eidsbugarden, utgangspunktet. Spørsmålet er kva namnet på sjølve innsjøen tyder. Om det skriv Indrebø granskande, han viser til lokal uttale, gamalnorsk, «folke-etymologi», samtalar med kjentfolk, kart, skriftlege ferdaminne, gjev att ulike synsmåtar, men «Eg vil like vel fyreslaa ei onnor forklaaring. Ser ein paa skapet paa Bygdin, so ser ein at han gaar nok i ei og same hovudleid ifraa Eidsbugarden og til Bygdissundet. Men lette bøygjingar gjer han fleire stader. Attaat det gaar breiddene her og der i langsvinga bugar. Dei velduge fjelli paa nordsida faar ein ikkje oversyn over ifraa sjølve vatnet alle paa ein gong; dei stikk fram eitt for eitt under ferdi framover. Dette kann ha gjort at den som ferdast over Bygdin har lagt meir merke til dei bøygningar strandbreiddene og heile vatnet gjer.» Dinest samanliknar han med det næraste store vatnet nordanfor, Gjende. Den vestlege halvparten åt det vatnet er «uvanleg rett», og namnet tyder truleg «den rette» (av det gamalnorske ordet for «stokk»). Difor meiner Indrebø at tydinga av Bygdin «skulde daa verta ’den småbøygde, den som gaar i lange bugtningar’».

Eg vert oppglødd av slike drøftingar som Indrebø kjem med. Dei er einfelte, saklege og velskrivne. Eg likar å tenkja på uttydingane hans som uttrykk for ein nynorsk skriftkulturell gullstandard. Ein skriftleg straum av opplysningar og vurderingar tufta på granskingsferder og bokleg lærdom. Viljen til kunnskap renn som ei elv gjennom skrifta. Dette kan ikkje reduserast til rein stadnamngransking. Det er ideelt sett tale om grunneigenskapar ved den nynorske skriftkulturen.

Nede ved Bygdin set eg meg ned utanfor Vinjestova, kviler ryggen mot veggen, kikar utetter vatnet. Det er vel 150 år sidan Vinje – «den fyrste odelsmannen i Jotunheimen» – var her sjølv. Og snart hundre år sidan Indrebø skreiv om vatna og elvane kringom meg. Fuglane må vita kva nynorsken er, om han finst, like langt fram i tid. Men stadnamna vert verande. Nemninga Kjelda vil framleis visa til eit djupt basseng i Bygdin. Sameleis med mange av skriftene til både Vinje og Indrebø: skriftkulturelle oppkomer.

Morten Søberg

Morten Søberg er direktør
for samfunnskontakt i SpareBank 1.